Veel vrouwen vermoord door (ex-partners) in Uruguay
Uruguay geldt als een veilig land, maar voor veel vrouwen is hun huis geen veilige plek. Opvallend veel vrouwen worden door hun machistische (ex-)partners vermoord. Onder druk van vrouwengroepen is een begin gemaakt met het aanpakken van huiselijk en seksueel geweld, maar voor plattelandsvrouwen is steun nog ver weg. Ook valt het hoge moordcijfer moeilijk te verklaren.
Een keer per maand, op donderdagmiddag om vijf uur, verschijnen enkele tientallen in het zwart geklede vrouwen op het plein voor het stadhuis van hoofdstad Montevideo. Deze ‘Mujeres de Negro’ stellen zich op in een rij, met een paar teksten en foto’s van vrouwen die zijn vermoord. Een half uur blijven ze zwijgend staan.
Deze vrouwen vragen aandacht voor een probleem dat je niet zou verwachten in Uruguay, een van de modernste, meest democratische, ontspannen en veilige landen van Latijns Amerika. Abortus en homohuwelijk zijn er legaal, vrijwel nergens hebben mensen zoveel vertrouwen in de rechterlijke macht, de politie en hun medeburgers. Maar volgens dagblad El Observador van 25 november 2015 is “Uruguay het land in de regio waar de het meeste vrouwen worden gedood door hun partner”. Dat is niet helemaal waar, maar gebaseerd op een onderzoek in 11 van de 22 volkrijkste Latijns-Amerikaanse landen. Vier daarvan staan vrijwel gelijk aan kop: Uruguay en veel armere landen als El Salvador, Dominicaanse Republiek en Nicaragua. In die landen wordt jaarlijks ongeveer 1,5 op 100.000 vrouwen vermoord door hun (ex-)partner.
Bij het totaal aantal vermoorde vrouwen staat Uruguay echter niet in de top. In dertien Latijns-Amerikaanse landen worden meer vrouwen vermoord – in het gewelddadige Honduras zelfs vier keer zoveel – en in acht minder. In landen als Honduras is de straat voor vrouwen de gevaarlijkste plek. In Uruguay is dat het huis; de helft van alle vrouwelijke slachtoffers wordt gedood door haar (ex-)partner. Dat laatste geldt ook voor Nederland, alleen is daar de kans om vermoord te worden vijf keer zo klein (zie kader onderaan dit artikel).
Leeftijdsgrens: twaalf jaar
Hoe kan dit opvallend hoge aantal moorden door (ex-)partners in Uruguay worden verklaard en wat wordt er tegen gedaan? Het blijkt onderdeel van een groter probleem van machismo, ongelijke machtsverhoudingen, huiselijk en seksueel geweld. In de ochtend voor de demonstratie van de ‘Mujeres de negro’ praten we daarover met Andrea Tuana, sociaal werkster bij de non-gouvernementel organisatie El Paso en een van de leidsters van het Netwerk tegen Huiselijk en Seksueel Geweld. Het gesprek vindt plaats in het bijgebouw van het parlement, omdat daar een discussiebijeenkomst is over het nieuwe Wetboek van Strafrecht. “We voeren daarover een harde strijd, want het nieuwe wetboek is patriarchaal en machistisch. Zo worden bijvoorbeeld de leeftijdsgrenzen voor seksuele relaties niet verhoogd. Het blijft twaalf jaar, waardoor oudere mannen een groot machtsoverwicht houden op meisjes en jonge vrouwen. Tien jaar linkse regeringen hebben wel wat verbeterd, maar het valt toch tegen. Uruguyaans links is zeer machistisch, met weinig aandacht voor gelijke rechten van mannen en vrouwen. Het is wel gelukt om huiselijk en seksueel geweld op de agenda te krijgen, maar er is nog te weinig politieke wil om er echt iets aan te doen. Uruguay toont zich naar buiten als beschaafd progressief land, maar heeft een diep verankerde machistische cultuur.”
Jaarlijks worden vijfentwintig tot dertig vrouwen door (ex-)partners vermoord. Andrea (foto): “Het aantal is al jaren ongeveer hetzelfde. Omdat het bekender wordt door de aandacht die we erop vestigen, denken veel mensen dat het toeneemt, maar dat is niet zo. Meer vrouwen verzetten zich, zoeken hulp en doen aangifte van bedreiging. Daardoor is het aantal aanklachten over huiselijk geweld in tien jaar meer dan verdubbeld tot rond de 20.000. Vooral als vrouwen definitief besluiten te scheiden, escaleert het geweld en kan het uitlopen op het vermoorden van de vrouw. Vaak gaat de vrouw weg van huis en komt ze weer terug, en nog een keer, en dan gebeurt er niks. Maar als de agressor beseft dat hij zijn bezit heeft verloren, doodt hij haar.”
Hersenspoelen
Er zijn grote verschillen tussen Montevideo en het platteland. Andrea: “Op zeer geïsoleerde platteland is meer geweld. Vrouwen staan er alleen voor en kunnen geen steun krijgen. Het isolement van de vrouwen biedt mannen meer kans om macht uit te oefenen. Vrouwen horen hier geen andere geluiden. In de stad weten veel vrouwen wel waar ze hulp moeten zoeken.”
Andrea benadrukt dat “dit machistische en patriarchale denken overal wordt doorgegeven, zoals op scholen en in de gezondheidszorg, met daarbij de heteroseksuele relatie als norm en stereotype rollen: vrouwen als draagster van moederschap en huishouden. De katholieke kerk is niet zo sterk als in andere landen in de regio, maar doet wel aan hersenspoelen van gelovige katholieken met uitspraken tegen ‘genderideologie’, dus tegen feminisme en gelijke rechten voor vrouwen.”
Hoe berichten media over geweld tegen vrouwen? Andrea: “De grootste en machtigste media blijven stigmatiseren, maar er is wel iets veranderd. Ze spreken na jarenlange strijd van onze kant niet meer over ‘passioneel drama’, maar over huiselijk geweld en besteden daar enige aandacht aan. Maar bij seksuele delicten is het nog sterk sensatiegericht, machistisch en beschuldigend; dus prostituees van 15 jaar in plaats van seksueel uitgebuite meisjes.”
Ramp
Seksuele voorlichting op school is volgens Andrea “een ramp! Het gaat alleen over biologie en voorkomen van seksueel overdraagbare ziekten en infecties. Er is geen gerichte aandacht voor sociale en (ongelijke) relationele aspecten, machismo en de in Uruguay sterke homofobie. Of zulke aspecten worden besproken, hangt af van de persoon van de docent. Slechts een minderheid doet dat.”
Feministen zijn afgelopen jaren doorgedrongen op het middenniveau van relevante staatsorganen, bijvoorbeeld als directeur van het Nationaal Vrouweninstituut van het ministerie van Sociale Ontwikkeling. Andrea: “De feministische directeur heeft onderhandelingsruimte bij haar voorstellen aan de minister, die wel vrouw is, maar zonder feministische blik. Het is niet fundamenteel, maar er verandert wel iets. Van de totaal 131 parlementsleden zijn er maar 23 vrouw, onder wie slechts 5 feministes. Tabaré Vázquez, de huidige machistische en patriarchale president van het linkse Frente Amplio zou, net zoals hij flink campagne voert tegen roken, ook de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen moeten aanpakken.”
Schuilplaats
Volgens Andrea is er binnen de overheid bij de politie het meest verbeterd: “Door opzetten van speciale politiebureaus voor huiselijk geweld en scholing van het personeel daarvoor. Daar werken vooral, maar niet uitsluitend, vrouwen. Er zijn daar hele goede politiemensen, maar ook hele slechte. Sommige politiemensen hebben hiervoor niet gekozen, maar zijn er als een soort straf naar overgeplaatst. Er wordt hard aan verbetering gewerkt, maar de politie is een erg machistisch instituut. Alle negentien departementen hebben zo’n bureau, maar voor veel vrouwen uit dorpen is dat ver weg. Vrouwen hebben vaak slechte ervaringen met politiemensen die, ondanks scholing, weinig gevoel hebben waar het over gaat of aanklachten van vrouwen niet geloven.”
Bestaan er opvanghuizen voor vrouwen die gevaar lopen? Andrea: “Ja, er zijn huizen voor ‘kort verblijf’ voor vrouwen die vermoord dreigen te worden. Daar kunnen ze in de eerste, gevaarlijkste maand niet naar buiten. Daarna kunnen ze voor een jaar of langer naar een schuilplaats, nu met kinderen. Dit zijn overheidsinitiatieven, betaald door de staat en uitgevoerd door sociale organisaties. Er zijn veel problemen en conflicten bij het samenwonen van bijvoorbeeld twintig vrouwen en hun kinderen. Aparte plaatsen per familie,maar wel beschermd, zouden beter zijn. Maar er zijn alleen opvanghuizen in Montevideo, vrouwen van buiten moeten hierheen komen. Het Nationaal Vrouweninstituut geeft psychologische, sociale en juridische hulp, maar alleen in de departementshoofdsteden. Dat is, net als bij de politiebureaus, soms wel 100 km reizen voor geïsoleerde vrouwen in moeilijkheden, als ze al van het bestaan van zulke hulp weten.”
Kantooruren
Er is een telefonische hulplijn voor huiselijke en seksueel geweld van de gemeente Montevideo, die vanuit het hele land bereikbaar is. Andrea: “Telefonistes zijn goed opgeleid voor deze gesprekken. Het is een goede dienstverlening, maar er zouden 24 uur per dag, 7 dagen per week mensen moeten zijn, nu is het alleen tijdens kantooruren op werkdagen. En vrouwen en kinderen op het platteland, de minst beschermde groepen, weten er vaak niks van.”
Hoewel het aantal door hun (ex-)partner vermoorde vrouwen nog niet is gedaald, krijgt huiselijk en seksueel geweld veel meer aandacht. Andrea: “Er zijn veel initiatieven om problemen aan te pakken. Wat er is verbeterd komt door acties en initiatieven van vrouwen, van de feministische beweging, en van vrouwen in parlement, in de uitvoerende macht en ook in de rechterlijke macht.”
Een paar dagen na ons gesprek, op 7 december 2015, de Dag tegen Seksuele Uitbuiting, zien we Andrea Tuana op de televisie in discussie met een mannelijke overheidsfunctionaris. Hij erkent de problemen volledig, maar vindt dat de overheid het niet alleen kan oplossen; de samenleving moet ook een actieve rol spelen. Met zo’n actieve rol is Andrea het wel eens, maar ze benadrukt dat de overheid nog veel te weinig doet, en dus veel meer zou moeten doen. Dat zou echt flink helpen.
Dat is zeker zo, maar ook na het gesprek met Andrea Tuana en nog een paar andere gesprekken blijft het moeilijk te verklaren waarom in een land als Uruguay meer vrouwen door hun (ex-)partner worden vermoord dan in andere landen, waar de wetgeving minder progressief is en het machismo zeker niet minder sterk.
Veiligheid in Uruguay in vergelijkend perspectief
Uruguay is een van de veiligste landen van Latijns Amerika. In verhouding tot het aantal inwoners worden alleen in Argentinië en Chili minder moorden gepleegd, en in Midden-Amerika en de Cariben meestal drie tot tien keer zoveel. Omdat het aantal moorden in Uruguay afgelopen jaren is gestegen en er minder andere dringende problemen zijn, zien Uruguayanen criminaliteit en onveiligheid nu als het grootste probleem van hun land. Weinig Latijns-Amerikaanse landen kennen zo’n groot verschil tussen de perceptie van onveiligheid en de reële kans om slachtoffer te worden.
Moorden zijn in Uruguay minder vaak dan in andere landen gekoppeld aan georganiseerde misdaad, drugs- en jeugdbendes. Elders vallen (veel) meer dodelijke slachtoffers als uitvloeisel van andere criminele activiteiten dan door huiselijk geweld. Daardoor zijn de slachtoffers vooral mannen. Uruguay kent weinig georganiseerde misdaad; meer mensen zijn het slachtoffer van huiselijk geweld en geweld tussen bekenden dan van andere criminele activiteiten. In Uruguay is daarom een vijfde deel van de dodelijke slachtoffers vrouw, voor Latijns Amerika een hoog percentage. Het gaat daarbij om zo’n vijftig vrouwen per jaar, 3,2 per 100.000 vrouwen, voor de helft vermoord door de (ex-)partner. Dat is een patroon van een verder tamelijk veilig land, waar het gevaar op straat klein is. Ook in het zeer veilige Nederland wordt de helft van de vermoorde vrouwen door een (ex-)partner gedood, al ligt het vrouwelijke moordcijfer daar met 0,6 vijf keer zo laag als in Uruguay. Wereldwijd is Zuid-Afrika het andere uiterste met vijf keer zoveel vermoorde vrouwen (zowel totaal als door de hand van (ex-)partners) als in Uruguay.
Met het totale moordcijfer van vrouwen zit Uruguay met 3,2 per 100.00 in de Latijns-Amerikaanse middenmoot: acht landen zijn beter, dertien slechter. Beste is Chili met 1,1; slechtste Honduras met 12,6. Voor door hun (ex-)partner omgebrachte vrouwen bestaat alleen een lijst van 11 van de 22 volkrijkste landen. Daar staan Uruguay, El Salvador, Nicaragua en de Dominicaanse Republiek vrijwel gelijk aan top met bijna 1,5 per 100.000. Het laagst zijn Guatemala (0,22) en Colombia (0,36), waar totaal wel meer vrouwen worden vermoord (8,8 en 5,0) dan in Uruguay (3,2), dus veel meer op straat dan thuis.
Al deze cijfers zijn niet geheel betrouwbaar. Per land verschillen manier en de nauwkeurigheid van de registratie. Waarschijnlijk zijn niet alle moorden op vrouwen door (ex-)partners en familieleden als zodanig geregistreerd, maar soms/vaak als ongelukken.
Belangrijkste bronnen: Rapport van de Verenigde Naties uit 2014, Rapport van CEPAL uit 2015