Onderzoek & Wetenschap

Inzichten van nieuw archeologisch onderzoek

Aan de bloeiende en hoogstaande Mayabeschaving in Midden-Amerika kwam in de achtste en negende eeuw na Christus ineens een einde. Historici en archeologen konden dat jarenlang niet goed verklaren. Nieuw onderzoek heeft meer inzicht gegeven in dit plotselinge instorten. Het gaat om een combinatie van elkaar versterkende factoren met droogte als hoofdverklaring. Daarnaast speelden overbevolking, het uitputten van landbouwgronden en conflicten binnen het Mayagebied een rol. 

De klassieke Mayabeschaving heeft een indrukwekkende erfenis nagelaten: prachtige ruïnes, zoals de steden Palenque en Chichen Itzá; de Mayakalender die – volgens sommige interpretaties – het einde van de wereld in 2012 voorspelde; een rijke kennis van wis- en sterrenkunde. Maya’s is een verzamelnaam voor een aantal inheemse bevolkingsgroepen in het zuiden van Mexico, Guatemala, Belize, Honduras en El Salvador.

Stadstaten

De Mayacultuur ontstond ongeveer 2000 jaar voor Christus. In de klassieke periode (ongeveer 250 – 900) bereikte de Mayabeschaving haar hoogtepunt met een bloeiende, zich sterk uitbreidende landbouwproductie. De Maya’s bouwden grote steden. Het Mayagebied bestond in deze periode uit onafhankelijke stadstaten die onderling veel handel dreven, maar ook regelmatig met elkaar oorlog voerden. In deze tijd nam de populatie sterk toe in steden waarvan vandaag de dag nog veel is overgebleven, zoals Tikal, Palenque, Chichen Itzá en Copán. Er woonden toen ongeveer acht miljoen mensen in het Mayagebied. Het aantal inwoners van de stad Tikal wordt geschat op minstens 30.000 en maximaal 100.000. Toen bereikten astronomie, wiskunde en architectuur een hoog niveau.

Maar opeens, in de achtste en de negende eeuw, verdween deze intrigerende beschaving, onder onduidelijke omstandigheden. De florerende Mayabeschaving stortte in, steden werden verlaten en overwoekerd door de jungle.

Hoe hebben onderzoekers deze mysterieuze ondergang proberen te verklaren? De tot nu toe gevonden inscripties vertellen weinig over de ondergang van de Mayabeschaving. Deze beelden verhalen over het leven van koningen, troonopvolgingen, huwelijksvoltrekkingen en oorlogen. Archeologen zijn vooral afhankelijk van aanwijzingen die ze tijdens opgravingen ontdekken. Het geheel aan vondsten heeft geleid tot de ontwikkeling van verschillende scenario’s over het einde van de Mayabeschaving. Dat leverde geen algemeen geaccepteerde theorie op.

88 theorieën

Er bestaan niet minder dan 88 theorieën en variaties op theorieën. Al aan het begin van de 20ste eeuw hadden archeologen de belangrijkste factoren in kaart gebracht, zoals natuurrampen, droogte, buitenlandse invasie, voedseltekorten door overbevolking, epidemieën, oorlogen tussen de stadstaten, instorten van de handelsnetwerken en van het lokale ecosysteem. Dit alles met ontvolking en hongersnoden als gevolg. Er is veel discussie over de interpretatie van de beschikbare informatie. Zo zien sommige wetenschappers één factor als de hoofdverklaring voor het einde van de Maya’s, terwijl andere kiezen voor een combinatie van bovengenoemde factoren.

Er zijn veel aanwijzingen gevonden voor het belang van deze factoren. Zo lijkt het erop dat vanaf het midden van de achtste eeuw de relaties tussen steden verslechterden, de handel instortte en een groeiend aantal conflicten werd uitgevochten. In diverse steden zijn kort voor de ineenstorting gebouwde, extra grote verdedigingswerken aangetroffen. Ook is er een hogere concentratie oorlogstuig gevonden, zoals pijlpunten. Het is bekend dat stadstaten, na het winnen van een oorlog, prominente mensen uit de vijandelijke stad gevangen namen. Dat zien we in beeldhouwwerken uit deze periode. In sommige steden, zoals in Chichen Itzá, werden gevangen koningen en heersers gedwongen om het rituele balspel te spelen voor ze werden geofferd. Er zijn aanwijzingen voor veel mensenoffers in deze tijd, mogelijk bedoeld om de goden tevreden te stellen zodat de politieke stabiliteit zou terugkeren.

Vanaf 830 zijn in het centrale Mayagebied geen nieuwe monumentale gebouwen meer opgericht. Veel steden zijn in die tijd ontvolkt. Er zijn uit deze periode minder of zelfs helemaal geen vondsten meer gedaan die wijzen op bewoning. Het drastisch inkrimpen van Mayasteden was niet ongewoon; dit was in de loop van de geschiedenis een aantal keer gebeurd, maar altijd gevolgd door een periode van herstel en bloei. In de achtste en negende eeuw was er echter een instorting zonder herstel. Deze vondsten illustreren wel de ineenstorting, maar verklaren dus niet waarom die ditmaal zo grondig en definitief was. Daarom denken archeologen dat natuurrampen of epidemieën niet de enige reden kunnen zijn voor het verdwijnen van de Maya beschaving, omdat na dit soort rampen populaties zich meestal weer herstelden.

Hout gekapt

Voor aanvallen van buitenaf, van niet-Mayastaten, zijn enkele aanwijzingen aangetroffen. In veel steden zijn stèles (stenen grafzuilen of gedenkzuilen met inscripties) gevonden met daarop, in Mayaschrift, verhalen over de koninklijke dynastieën. In de stad Ceibal duiken echter, aan het einde van de klassieke periode, stèles op die niet de Mayastijl hanteren, naast aardewerk uit de omgeving van het huidige Veracruz aan de Golf van Mexico. Maar deze tekenen van buitenlandse invasie zijn schaars en onvoldoende om het instorten van de Mayabeschaving verklaren.

Archeologische vondsten laten zien dat Mayasteden en de randgebieden dichtbevolkt waren. Daarom heeft overbevolking waarschijnlijk een grote druk gelegd op de capaciteit van de Mayalandbouwproductie. Door tekort aan landbouwgrond raakten de natuurlijke hulpbronnen uitgeput. Ook werd veel hout gekapt voor de bouw van de imposante Mayatempels en andere gebouwen, waardoor er meer erosie plaatsvond en vruchtbare landbouwgrond wegspoelde. Deze factoren samen hebben vermoedelijk geleid tot voedselcrises.

Uit onderzoek naar het instorten van andere samenlevingen is gebleken dat één enkele factor nooit de oorzaak was van het einde van een grote beschaving. Maar nieuw onderzoek doet wel vermoeden dat er bij al die factoren bij het de ondergang van de Mayabeschaving een de belangrijkste was, namelijk droogte.

Ritueel doden

Al sinds 1931 wordt gesproken over droogte als de mogelijke reden van het einde van de Mayabeschaving. Recent onderzoek heeft deze theorie nieuw leven ingeblazen en steeds meer archeologen steunen deze verklaring. Uit monsters van sedimentlagen uit meren en grotten uit de omgeving van grote Mayasteden blijkt dat er veel minder regen is gevallen: in de periode van de instorting viel maar 25 tot 40 procent van de jaarlijkse gemiddelde regenval van voorheen.

In een cenote (waterbevattende poel) in Chichen Itzá zijn de resten van zes mensen gevonden, samen met kralen van jade en schelpen. Het gaat hier om mensenoffers, mogelijk om de regengod Chaak gunstig te stemmen tijdens een periode dat het waterniveau laag was, tussen 850 en 1250. Mensenoffers waren niet gebruikelijk in de Mayabeschaving. Het is aannemelijk dat er meer mensen ritueel gedood werden toen de droogte het bestaan van de Maya’s bedreigde.

Het Mayagebied heeft tussen 800 en 1050 te maken gehad met een aantal periodes van droogte, die zo ernstig waren dat een groot deel van de watervoorraden uitgeput raakte. Dit heeft het voortbestaan van de klassieke Mayabeschaving ondermijnd. De aanhoudende droogte heeft herstel zodanig bemoeilijkt dat het tot het einde van deze beschaving leidde.

Niet alle steden werden hierdoor getroffen, omdat een aantal rivieren en meren niet volledig was opgedroogd. Maar in de regio’s die wel leden aan watertekorten, gebrek aan regen en herhaaldelijke misoogsten heeft dit zeer waarschijnlijk tot crises binnen de samenlevingen geleid. Heel veel mensen werkten op het land, en het is zeer goed mogelijk dat zij in opstand kwamen tegen hun eigen elites. Een groot deel van de bevolking is waarschijnlijk weggetrokken naar gebieden in het noorden en zuiden. Archeologisch onderzoek toont aan dat na de ineenstorting 155.000 km² (ongeveer vier keer Nederland) van de Mayalaaglanden verlaten was.

Droogte hoofdfactor

Mayaspecialisten vermoeden dat het einde van de klassieke Mayabeschaving het gevolg is geweest van een combinatie van in elkaar grijpende factoren. Droogte wordt nu als de belangrijkste reden beschouwd omdat recent onderzoek naar sedimentlagen van meren en grotten op verschillende locaties laat zien dat dit verschijnsel wijdverbreid en langdurig was. Droogte, in combinatie met overbevolking en het uitputten van de landbouwgronden, zouden een grote druk hebben gelegd op de lokale bevolking, waardoor men massaal naar andere gebieden emigreerde. De droogte maakte het leven extra zwaar voor de mensen in gebieden die werden geteisterd door oorlogsgeweld van andere stadstaten of buitenlandse invasies.

Behalve droogte waren deze factoren niet in alle steden tegelijkertijd en in dezelfde mate aanwezig. Het einde van de klassieke Mayabeschaving betekende ook niet het einde van de Mayacultuur. Een deel van de volkeren die de ineenstorting van de Mayabeschaving overleefden woont nog steeds in de hooglanden van Mexico en Guatemala. Tegenwoordig spreken nog zeven miljoen mensen een Mayataal.