Dilemma in land met grote biodiversiteit: Costa Rica
Costa Rica combineert biodiversiteit met een actief milieubeleid. Het stimuleert ecotoerisme en toeristen komen graag naar dit veilige land. Hun aantal is in twintig jaar verdrievoudigd. Dat zet ecosystemen onder druk, terwijl ook illegale jacht op wilde dieren is toegenomen. Het land worstelt met dilemma’s bij het bevorderen van natuurbescherming én toerisme.
Costa Rica is hét vakantieland voor natuurliefhebbers bij uitstek. Zes procent van de biodiversiteit van onze planeet bevindt zich in Costa Rica. Het land staat nummer 25 op de lijst van landen met de hoogste biodiversiteit. Een kwart van het land bestaat uit beschermde natuurgebieden. Het is het vijfde land ter wereld dat het meeste doet aan natuurbescherming. Op politiek en sociaal vlak vormen duurzaamheid én natuurbescherming hoge prioriteiten.
Duurzame energie
In 2016 slaagde het land erin om gedurende 271 dagen voor 100 procent op hernieuwbare elektriciteit te draaien. 98 procent van de geproduceerde energie was afkomstig van duurzame energiebronnen zoals waterkrachtcentrales, geothermische centrales en windmolens. Het land stelde zich als doel om in 2085 klimaatneutraal te zijn. Van dit doel is 81 procent nu – bijna zeventig jaar eerder – al behaald, maar de resterende 19 procent gaat meer tijd kosten. Dat gaat om sectoren als de bouw, transport en landbouw.
Toch kampt het schoolvoorbeeld van duurzaamheid met verschillende dilemma’s. Want hoe vallen vervuiling door auto’s en andere vormen van transport, van watervervuiling door bewoning en industrieën en het gebruik van soms problematische grote waterkrachtcentrales – wat allemaal mede het gevolg is van de groei van het toerisme – in balans te brengen met milieubeleid en behoud van de biodiversiteit.
Ondanks zulke problemen geldt Costa Rica nog wel als een voorbeeld voor de wereld voor de wijze waarop duurzaamheid kan worden opgenomen in het overheidsbeleid. Verder stimuleerde dit land de economische groei met een goede marketingcampagne voor ecotoeristische bestemmingen. Echter, het groeiende aantal toeristen zet de ecosystemen onder druk. In 1999 ontving Costa Rica 1 miljoen toeristen, in 2014 al 2,5 miljoen en in 2016 bijna 3 miljoen. Is het ecotoerisme in Costa Rica nog wel duurzaam?
Het idee ecotoerisme ontstond in de jagen zestig van de vorige eeuw. Het was een reactie op het groeiende massatoerisme, gekenmerkt door aantrekkelijke reispakketten die weinig contact met de lokale bevolking en natuur boden. Een wereldwijde natuur- en milieubeweging kwam op gang na de Tweede Wereldoorlog en vooral in de jaren zeventig. Een alternatieve vorm van toerisme, met aandacht voor het milieu en de lokale bevolking, werd geleidelijk belangrijker.
Zeeschildpadden
In de jaren zeventig kreeg Costa Rica kritiek vanwege ontbossing, stroperij en verlies van biodiversiteit. Buitenlandse en Costaricaanse natuurbeschermers en wetenschappers richtten hun aandacht op het land en vroegen de regering om natuurbeschermende wetgeving. Al in de jaren zeventig werden wetten aangenomen om bosgebieden en wilde diersoorten te beschermen en beschermde natuurgebieden op te zetten.
Bovendien ontstonden op lokaal niveau diverse initiatieven voor natuurbescherming, in samenwerking met de bevolking en deels bekostigd uit inkomsten van het toerisme. Een mooi voorbeeld is Tortuguero, een natuurgebied bij de grens met Nicaragua aan de Caribische kust, waar jaarlijks duizenden zeeschildpadden hun eieren leggen. Hier wisten wetenschappers, natuurbeschermers en de lokale bevolking het uitsterven van diverse zeeschildpaddensoorten te voorkomen. Tortuguero werd een beschermd natuurgebied en het aantal zeeschildpadden groeide sterk. In de jaren tachtig begon de regering in te zien dat natuurbehoud geld opleverde. De biodiversiteit van het land werd een kapitaalgoed. Inmiddels is Tortuguero één van de toeristische hotspots van Costa Rica.
Certificering
De ligging van Costa Rica, tussen twee oceanen, maakt het land interessant voor toeristen. Het bevat twintig verschillende soorten ecologische gebieden, zoals mangroven, vulkanen, regenwouden en subalpiene graslanden, met een hoge biodiversiteit in maar 51.000 vierkante kilometer, iets groter dan Nederland.
Toen de regering de overweldigende natuur als toeristische attractie ging zien, kreeg het Costaricaans Instituut voor Toerisme in de jaren negentig de opdracht om een certificering te creëren voor de mate van duurzaamheid van toeristische voorzieningen. Dat gebeurde samen met onder meer het ministerie van Milieu en de International Union for Conservation of Nature, een unie van gouvernementele en niet-gouvernementele organisaties.
Er kwam eerst certificering voor de hotelsector, later voor restaurants, autoverhuurbedrijven, reisagentschappen en attractieparken. De duurzaamheid van een bedrijf werd zichtbaar in een vijfsterrensysteem. Deelname aan sociale en natuurbeschermingsprogramma’s is inmiddels een voorwaarde voor het verkrijgen van een certificaat. Daarbij wordt gekeken naar onder meer het gebruik van duurzame materialen en energiebronnen, het verminderen van watergebruik en de mate waarin de lokale bevolking meeprofiteert van de inkomsten van het toerisme. Meer dan 340 toeristische bedrijven hebben tegenwoordig een duurzaamheidcertificaat van één of meer sterren.
Geen garantie
Met dit, op het eerste oog, duurzame en sociale model worden toeristen naar beschermde natuurgebieden getrokken door duurzame reisorganisaties. Die bieden kennis over de ecosystemen en werken samen met lokale bewoners en bedrijven, zodat de gemaakte winst in het land zelf blijft en wordt ingezet voor het beschermen van de ecosystemen. In de praktijk is zo’n certificaat niet verplicht. Costa Rica is het land van het ecotoerisme, maar het investeert ook in massatoerisme. Toerisme is niet altijd ecologisch verantwoord. Massale, grootschalige vormen van toerisme worden sinds de jaren tachtig en negentig ook sterk gestimuleerd door de overheid. Juist dit vormt een bedreiging voor de natuur door bijvoorbeeld het aanleggen van (grotere) vliegvelden in de buurt van natuurgebieden en het bouwen van grote hotels die vervuild water in zee dumpen.
Veel bedrijven presenteren zich als ecotoeristisch, terwijl ze dat niet (geheel) zijn, en trekken toeristen die op zoek zijn naar ‘de ecotoerisme ervaring’. Ze bieden geen garantie voor duurzaamheid, natuurbescherming en samenwerking met de lokale bevolking. De toerist moet dus zelf checken of het bedrijf over de certificaten beschikt en kan er niet automatisch op vertrouwen dat het goed zit.
De inkomsten uit het toerisme worden direct ingezet voor natuurbescherming. Slechts 2 procent van de oppervlakte van de beschermde natuurparken is open voor het toerisme. De inkomsten daaruit dekken 40 procent van de kosten voor het onderhoud van natuurparken. De resterende 98 procent van de parkgebieden is uitsluitend toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek.
Rioolwater
De veiligheid in Costa Rica, dat geen leger heeft en de reputatie van het ‘Zwitserland van Midden-Amerika’ heeft, stimuleerde de verdere groei van het ecotoerisme. Inmiddels is toerisme de belangrijkste bron van buitenlandse inkomsten. Door ecotoerisme is Costa Rica haar natuur beter gaan beschermen. Maar de regering richt zich voornamelijk op het faciliteren van het toerisme. De overheid investeert onvoldoende in het beheer van natuurgebieden en de omliggende infrastructuren.
Ongereguleerd toerisme en te hoge aantallen toeristen hebben nadelige effecten op het milieu en de biodiversiteit in de natuurparken. Andere problemen zijn slecht management en onderhoud van de natuurparken, waardoor de aangelegde infrastructuur achteruit gaat en de vervuiling toeneemt. Het Nationale Park Manuel Antonio heeft een capaciteit van zeshonderd bezoekers per dag, maar regelmatig worden meer bezoekers binnengelaten. Daarnaast is de sanitaire infrastructuur in slechte staat en ontoereikend voor zeshonderd mensen, waardoor rioolwater in het park zelf terechtkomt. Al jaren wordt gesproken over een mogelijk sluiting van dit park, en het ministerie van Volksgezondheid is bezig met een onderzoek.
Verder zijn niet alle natuurgebieden in Costa Rica beschermd. In de niet-beschermde gebieden is het aantal toeristen niet gereguleerd. Door de toenemende behoefte aan ecotoerisme groeit de activiteit in deze gebieden met nadelige effecten voor de ecosystemen.
Illegale hobbyjacht
Een andere schaduwzijde van de populariteit van het ecotoerisme is de illegale hobbyjacht en de handel in wilde diersoorten. Door de succesvolle marketingcampagne van de rijke biodiversiteit van Costa Rica hebben smokkelaars en jagers het land in hun vizier. De aangelegde infrastructuur voor het ecotoerisme vergemakkelijkt de jacht op wilde diersoorten. Volgens Proyecto Asis, een organisatie die wilde dieren opvangt en terug zet in de natuur, is de handel in wilde diersoorten een zeer lucratieve onderneming. Op de lijst van meest winstgevende illegale sectoren staat dit op de derde plaats, na drugs- en wapenhandel. Er wordt geschat dat deze handel wereldwijd zo’n 10 miljard dollar per jaar oplevert. Veel van de uit de natuur geroofde dieren eindigen als exotische huisdieren binnen en buiten Costa Rica.
Ook de illegale hobbyjacht op wilde diersoorten is toegenomen. Alhoewel exacte cijfers ontbreken, zijn bepaalde diersoorten in snel tempo aan het verdwijnen. De chancho del monte (vergelijkbaar met een wild zwijn) wordt ernstig bedreigd in populaire natuurgebieden zoals Corcovado én Tortuguero. De Sea Turtle Conservancy, een organisatie die zeeschildpadsoorten beschermt, constateert dat veel meer jaguars op zeeschildpadden zijn gaan jagen. Dit komt doordat hun natuurlijke prooi, de chancho del monte, in hoog tempo verdwijnt door de illegale hobbyjacht.
Terwijl de goede marketingcampagne voor ecotoerisme Costa Rica in de spotlights zette, met groeiende inkomsten als gevolg, zorgde het ook voor een hogere druk op de natuur. Costa Rica zet zich enorm in om haar rijke biodiversiteit te beschermen, maar de nadruk ligt vooral op het faciliteren van toerisme. Het land moet meer en breder investeren in natuurbescherming, om de effecten van het toenemende massatoerisme en ecotoerisme op te vangen. Costa Rica, één van de meest duurzame landen ter wereld en biedt een onvergetelijke en unieke ervaring voor de natuurliefhebber. Als het een goed balans weet te vinden, zullen de economie, het toerisme en de natuur van het toerisme kunnen blijven profiteren. In het dilemma tussen bevorderen van toerisme en natuurbescherming moet het land nu drastische maatregelen nemen voor de druk op de natuurgebieden té hoog wordt en de schade onomkeerbaar is.