Soja-import voor soja-export
Internationaal is er diepe verontwaardiging over de bosbranden in het Braziliaanse Amazonewoud. De extreemrechtse president Bolsonaro krijgt bakken kritiek over zich heen. Maar in buurland Bolivia voltrekt zich een vergelijkbare, stille ramp. In 2019 brandde meer dan zes miljoen hectare aan bos af, een gebied ter grootte van Nederland, Luxemburg en Vlaanderen samen.
Volgens Global Forest Watch werd Bolivia in 2019 het vierde land ter wereld, en na Brazilië het tweede in Latijns-Amerika, waar het meeste oerbos verdween. Dit verlies wordt toegeschreven aan de expansie van landbouwgrond, voornamelijk bedoeld voor vee- en sojateelt. Voormalig president Evo Morales (2006 – 2019) creëerde een positief imago van zichzelf als ferme verdediger van Pachamama, Moeder Aarde. Maar was zijn regeringsbeleid wel zo milieuvriendelijk?
2,6 miljoen ton soja
Tussen 1985 en 2019 verdubbelde de productie van soja in Bolivia. In 2020 teelde het land zo’n 2,6 miljoen ton soja op 1,3 miljoen hectare grond. Voor een waarde van 676 miljoen dollar werd driekwart geëxporteerd naar 22 landen. Het grootste deel van de export-soja wordt verkocht aan landen in het Andesgebied, met Peru (43 procent) en Colombia (40 procent) als belangrijkste afnemers. Volgens het Nationale Instituut voor de Statistiek van Bolivia (INE) exporteerde het Zuid-Amerikaanse land 63 procent van de soja als veevoer, 26 procent als ruwe olie en 7 procent als geraffineerde olie. Maar om dit belangrijke exportproduct te kunnen produceren en verkopen, heeft Bolivia biodiesel nodig voor landbouwmachines. Deze biobrandstof wordt voornamelijk geïmporteerd en, ironisch genoeg, gemaakt van sojaolie. Sojaolie importeren om soja te exporteren dus.
Jaarlijks importeert Bolivia 1.200 miljoen liter biodiesel, ruim 90 procent van het benodigde totaal. Gary Rodriguez, directeur van het Boliviaanse Instituut voor Buitenlandse Handel (IBCE), stelt dat het belangrijk is om biodiesel te gebruiken als groen alternatief voor fossiele brandstoffen. Hiermee wordt een CO2-reductie van 25 tot 80 procent verwacht. Bovendien ziet hij graag dat deze markt in handen komt van de Boliviaanse boeren. 
Zelfvoorziening
Om de productie van biodiesel in Bolivia te verhogen sloot de regering Morales in 2019 een akkoord met de landbouwsector van het departement Santa Cruz – het sojaproducerende centrum van het land – om het sojagebied met 250.000 hectare uit te breiden. Hierop kan Bolivia zelf 100 miljoen liter biodiesel produceren, dit is een tiende deel van de totale import. Luis Alberto Sánchez, minister van Koolwaterstoffen en energie, stelt dat met het akkoord het land stappen maakt richting zelfvoorziening in diesel en benzine, “met oog voor het milieu, betere prestaties van voertuigen, een besparing voor de staat en beter voor de portemonnee van de gebruikers”. Door zelf biodiesel te produceren zullen de importkosten dalen en worden er nieuwe banen gecreëerd.
Edilberto Osinaga directeur van Cámara Agropecuaria del Oriente (CAO), een instituut voor landbouwontwikkeling, denkt dat het mogelijk is om in de regio Santa Cruz (tot) één miljoen hectare uit te breiden zonder beschermde natuurgebieden aan te tasten. Maar eerst moet de sector zijn productiviteit verbeteren. En om dit te bereiken werd in 2019 het gebruik van twee nieuwe genetisch gemodificeerde (GGO) sojasoorten goedgekeurd. In 2021 zouden deze soorten, met een twintig procent hogere opbrengt, beschikbaar moeten komen.
Sinds 2005 is het toegestaan om ggo-soja te gebruiken die resistent is tegen de pesticide glyfosaat. De nieuwe genetisch gemodificeerde sojasoorten zijn daarbij ook resistent tegen glufosinaat-ammonium. Glyfosaat en glufosinaat-ammonium zijn pesticiden bedoeld voor de bestrijding van onkruid voorafgaand aan de oogst van soja en andere gewassen. Bolivia heeft geen onderzoek gedaan naar de effecten van deze bestrijdingsmiddelen op de volksgezondheid en het milieu. Miguel Ángel Crespo, directeur van milieuorganisatie Probioma, vindt het daarom onverantwoord om ze te gebruiken. Van glyfosaat is bekend dat het kankerverwekkend is. Daarnaast zet Crespo vraagtekens bij het gebruik van biodiesel als een milieuvriendelijk middel, omdat minstens elf miljoen liter pesticiden en 20 miljoen biodiesel nodig zijn voor 250.000 hectare sojateelt.
Illegaal regeringsbesluit
Maar er is nog een bezwaar tegen de ggo-gewassen. Volgens Crespo gaat het regeringsbesluit in tegen de grondwet van Bolivia en diverse andere wetten. In artikel 255 van de Grondwet staat dat het verboden is om ggo’s te importeren, produceren of verhandelen. De Wet Moeder Aarde (Ley de la Madre Tierra), opgezet door Evo Morales, verbiedt het introduceren, produceren, vrijgeven en verhandelen van genetisch gemodificeerde gewassen die een bedreiging vormen voor bestaande gewassen, de biodiversiteit en de volksgezondheid.
Bovendien nam de regering Morales wetten en decreten aan die ontbossing onbestraft laten. Niet-geautoriseerde houtkap uit de jaren 1996-2011 is alsnog in 2013 gelegaliseerd (wet 337). Volgens het Boliviaanse Agentschap voor Bos en Gronden verdubbelde de ontbossing direct na het uitvaardigen van deze wet. Daarnaast blijven overtredingen onbestraft en worden ontbossingplannen niet meer vastgelegd, hierdoor is er minder administratie nodig om te handhaven.
Een andere ingrijpende maatregel is een wet uit 2015: iedere familie mag jaarlijks twintig hectare bos afbranden, voorheen was dit vijf hectare. Dit leidde tot een toename van bosbranden. Morales zwakte de ernst van de situatie af door te zeggen dat het om normale, jaarlijkse traditie gaat, met als doel om terrein te openen voor het zaaien. Crespo stelt: “Men ziet het woud niet als een bondgenoot maar als een obstakel dat uit de weg geruimd moet worden.”
Om de nieuwe landbouwgebieden voor ggo-soja te kunnen ontwikkelen, verleende de regering toestemming voor nieuwe woonzones. Het Instituut voor Landhervorming gaf bestaande natuurgebieden een nieuwe bestemming, met een socio-economische functie. De woonzones zijn bedoeld voor mensen afkomstig uit andere regio’s.
Stimulans voor ontbossing
Klimaatwetenschappers en milieubeschermers zien het akkoord voor landbouwuitbreiding als een bedreiging voor het milieu en de biodiversiteit. Volgens onderzoeker Marco Gandarillas van het centrum van documentatie en informatie in Bolivia (CEDIB) vormt deze uitbreiding een stimulans voor meer ontbossing én verdere landbouwexpansie in natuurgebieden waar soms ook inheemse volkeren leven.
Gandarillas noemt de situatie in de Reserva Forestal Guarayos (departement Santa Cruz) als voorbeeld: de gewassen rukken op tot aan de rand van beschermde oerbossen. Er zijn spanningen tussen de inheemse Guarayo gemeenschap en de ondernemers, boeren, en andere indringers die grond komen inzaaien en vee fokken. De regering heeft uiteindelijk bosgebieden vrijgemaakt voor landbouw, tot verontwaardiging van de Guaruyo. Volgens Gandarillas hebben wetenschappers berekend dat de regeringsmaatregelen jaarlijks zullen resulteren in 400.000 hectare aan ontbossing, het jaarlijkse verlies lag al op 300.000 hectare. 
De laatste jaren is Santa Cruz zwaar getroffen door bosbranden, waarvan het merendeel is aangestoken. Het Amazonewoud is hier grotendeels verdwenen. In het oosten ligt het Chiquitano-woud, het grootste tropische droge bos ter wereld (20 miljoen hectare groot). Het is een uniek ecosysteem dat zich tussen de stroomgebieden van de Amazone en Rio de la Plata bevindt. Nog verder naar het oosten bevindt zich het moerassige Pantanal. Beide gebieden zijn belangrijke overgangsgebieden voor diersoorten. Als één van beide ecosystemen wordt aangetast, volgt vanzelf het andere. Ook deze gebieden worden zwaar getroffen door bosbranden. Door de landbouwexpansie werd Bolivia – ooit een van de landen met de rijkste biodiversiteit ter wereld – een van de meest ontboste landen op aarde.
‘Bruut, kapitalistisch systeem’
Maar in april vond een onverwachte wending plaats. De nieuwe regering van president Luis Arce (november 2020) annuleerde de wetten die het gebruik van ggo’s toestonden. Arce lichtte het besluit toe:
“In deze tijden wordt onze moeder Aarde bedreigd door een bruut, kapitalistisch systeem dat zelfs het leven transformeert naar een markt van vraag en aanbod.”
Het laatste woord over de landbouwexpansie is hiermee niet gezegd. Het is de vraag hoe de regering zal reageren op de druk van multinationals die profiteren van de sojateelt. Zeker is dat het Amazonegebied niet bij de landsgrenzen stopt. Niet alleen de regeringen van de sojaproducerende landen moeten overgaan tot een duurzame economie die het oerbos beschermt. Ook de consument kan met zijn vork impactvolle keuzes maken voor het voortbestaan van de Amazone.
Deze bijdrage is onderdeel van de Bolivia Special (april-mei 2021)
