Milieu & Natuur

Het bos brandt

6 december 2019

Maja Haanskorf

Landbouwmethoden en politieke retoriek van Bolsonaro funest voor de Amazone

De afgelopen maanden waren de branden in het Braziliaanse Amazonegebied wereldnieuws. President Jair Bolsonaro bestempelde de alarmerende cijfers als ‘nepnieuws’ en gaf buitenlandse critici te kennen dat “de Amazone van ons is”. Hij lijkt zijn hand te overspelen, want zijn grootste aanhang, de machtige lobby van de agrobusiness, begint zich tegen hem te keren. Om de ontbossing van het Amazonewoud echt te stoppen, zijn drastische maatregelen nodig.

Beelden van een brandende Amazone verspreidden zich afgelopen augustus razendsnel over de wereld. Tot in grote steden als São Paulo hadden mensen last van de rook. Nog niet eerder zouden er tijdens het droge seizoen zoveel branden zijn geweest. Het merendeel van de branden vond plaats in Brazilië, waar zich ruim 60 procent van het Amazonebos bevindt.
Op de geschokte reacties van diverse regeringsleiders, zoals de Franse president Macron, reageerde de Braziliaanse president Bolsonaro met een sneer naar INPE, het Braziliaanse Nationale Instituut voor Ruimteonderzoek dat bosbranden in het Amazonegebied bewaakt. Hij beweerde dat de instelling “absurde” cijfers publiceerde en feiten had gemanipuleerd om de regering zwart te maken. Volgens Bolsonaro stond het hoofd van INPE, Ricardo Galvão, in dienst van “enkele ngo’s”. Hij schroomde niet deze buitenlandse ngo’s te beschuldigden van het verspreiden van valse informatie. De rechtse president heeft al vanaf het begin van zijn aantreden herhaaldelijk kritiek geuit op het werk van INPE en begin augustus ontsloeg hij Galvão.

INPE registreerde tussen januari en augustus van dit jaar 73.000 branden tegenover 39.759 branden in heel 2018. Het aantal is het hoogst sinds het begin van de tellingen in 2014 en een toename van 83% ten opzichte van het aantal branden in dezelfde periode vorig jaar. Vooral de staten Roraima, Acre, Rondônia en Amazonas zijn zwaar getroffen. Volgens INPE zijn de bosgebieden in het Braziliaanse Amazonegebied naar schatting tussen de 20% en 30% afgenomen ten opzichte van de voorgaande twaalf maanden. Alleen al in de maand juli blijkt dat er 2.254 vierkante kilometer regenwoud is verwijderd, een toename van 278% ten opzichte van dezelfde maand in 2018. Galvão heeft de manipulatie van statistieken ten zeerste ontkend en heeft sinds zijn ontslag steun ontvangen van wetenschappers en academici. Het DETER-systeem, dat satellietbeelden gebruikt om ontbossing in Brazilië voor de INPE te volgen, is sinds 2004 in gebruik. Het Klimaat Observatorium, een netwerk van 43 milieugroepen in Brazilië, zei dat de kritiek van Bolsonaro op de ontbossingscijfers van INPE neerkwam op “intellectuele fraude”.

Oud fenomeen

Branden in het bos zijn op zich geen nieuw fenomeen. Er zijn altijd branden geweest die ontstonden door blikseminslagen en onweer. De inheemse bewoners legden hun landbouwgrondjes aan langs rivieren door stukjes grond af te branden en de as te gebruiken om de grond te verrijken. Lange tijd was deze menselijke aantasting van het bos gering. Dat veranderde drastisch toen tijdens de militaire dictatuur van 1964 tot 1985 het Amazonegebied werd opengelegd door de aanleg van wegen. Het regime moedigde de bouw van nederzettingen aan en faciliteerde boeren die een nieuw bestaan wilden opbouwen in het bos. De aantasting van het regenwoud is sindsdien, zowel onder linkse als rechtse regeringen, doorgegaan. Er zijn dammen aangelegd voor de opwekking van waterkracht, er vindt op grote schaal mijnbouw plaats en de extensieve veehouderij en de verbouw van soja zijn sterk toegenomen. Voor deze economische activiteiten worden wegen en zijwegen aangelegd, die op hun beurt weer meer menselijke activiteit aantrekken. Het leidt tot ‘gaten’ in het bos, waardoor het bladerdak steeds meer wordt doorbroken en de luchtvochtigheid afneemt. Deze verdroging verhoogt het risico op nieuwe branden.

Branden en ontbossing

Meerdere deskundigen wezen meteen al op het verband tussen ontbossing en de branden. Er was immers dit jaar geen sprake van een uitzonderlijke droogte. Een wetenschappelijk rapport dat afgelopen september is gepubliceerd door het Monitoring of the Andes Amazon Project (MAAP) bevestigt dat er een overlap is tussen ontbossing en brandmeldingen. De bevindingen laten zien dat de branden vooral daar woeden waar eerder dit jaar bomen gekapt zijn. Die geruimde stukken land zijn in brand gestoken om ze geschikt te maken voor landbouw en veeteelt.

Bosbranden en ontbossing vinden dus vaak tegelijkertijd plaats en kunnen elkaar versterken. De wisselwerking tussen beide draagt ook sterk bij aan klimaatverandering. Bomen houden  veel vocht vast en hoe meer bomen er verdwijnen hoe droger het regenwoud wordt en hoe makkelijker er weer branden kunnen ontstaan. Sommige wetenschappers vrezen dat er op een gegeven moment een onomkeerbaar omslagpunt komt, waarop het ecosysteem totaal verandert en het vooral een stuk droger wordt. Zo meent de Braziliaanse klimaatwetenschapper Carlos Nobre, verbonden aan het Institute for Advanced Studies aan de Universiteit van São Paulo, dat dit omslagpunt al binnen 15 tot 20 jaar wordt bereikt als de ontbossingpercentages blijven stijgen.

Handhaving

Uit gegevens van INPE blijkt dat ook in de jaren waarin de ontbossing sterk afnam, het aantal branden niet in hetzelfde tempo daalde. Dat laat zien dat boeren en veeboeren vuur blijven gebruiken, zelfs als het tempo van het kappen van bossen daalt. De meeste Braziliaanse deelstaten in het Amazonegebied hebben wetten die periodes vaststellen tijdens het droge seizoen waarin boeren geen vuur mogen gebruiken. Maar de boeren houden zich niet aan die wetten en het ontbreekt aan strikte wetshandhaving. In de periode 2005 tot 2014 nam het ontbossingpercentage af omdat er toen veel meer beheersmaatregelen waren. Velen die zich schuldig maakten aan illegale houtkap werden gearresteerd. Er waren campagnes tegen illegale ontbossing en ook campagnes tegen het gebruik van vuur. Maar die campagnes en de strikte maatregelen zijn nu verleden tijd met als gevolg een toename van ontbossing en van branden. In een rapport schreef de New York Times dat uit een beoordeling van de openbare registers van Brazilië bleek dat de regering van Bolsonaro de handhavingsmaatregelen, zoals boetes, waarschuwingen en inbeslagname of vernietiging van illegale uitrusting in beschermde gebieden, had versoepeld.

Dodelijke combinatie

Volgens Carlos Nobre is de combinatie van traditionele landbouwmethoden en de huidige politieke retoriek van de regering van Bolsonaro dodelijk voor de toekomst van het bos. Het typische systeem in Brazilië en in alle landen van het Amazonegebied is dat mensen bomen kappen en vervolgens het gebied verlaten om ze ongeveer twee of drie maanden te drogen voordat ze in brand worden gestoken om het land voor landbouwdoeleinden geschikt te maken. De branden van dit jaar zijn dus niet uniek, alleen heeft het aantal branden dit jaar een hoogtepunt bereikt. Hieruit blijkt dat de ontbossing toeneemt en dat boeren en veeboeren nog intensiever vuur gebruiken. De nieuwe overheid van Brazilië moedigt deze modellen van landbouwontwikkeling aan. President Bolsonaro legt bijna dagelijks uit dat de landbouw een krachtige economische sector is voor Brazilië en dat de agrarische grens moet worden opgerekt.

Vuurdag

Ook volgens het Amazon Environmental Research Institute (Ipam) is de recente toename van het aantal branden in de Amazone direct gerelateerd aan opzettelijke ontbossing en niet het resultaat van een extreem droog seizoen. Hoewel de exacte omvang van de ontbossing pas is vast te stellen wanneer de cijfers van 2019 aan het einde van het jaar worden gepubliceerd, suggereren voorlopige gegevens dat er dit jaar al een aanzienlijke stijging is geweest. De echte schuldige van de branden is menselijke actie. Mijnbouw, infrastructuurprojecten, landbouw en veeteelt zijn de belangrijkste oorzaken van ontbossing. Amazon Watch, een ngo die zich inzet voor de rechten van inheemse volken in de Amazone, schreef in een persbericht dat boeren zich onder president Bolsonaro gestimuleerd voelen om branden te stichten, zodat ze hun land kunnen uitbreiden in het regenwoud. Al tijdens zijn verkiezingscampagne moedigde hij boeren aan om te beginnen met kappen in het Amazonewoud. Volgens de Braziliaanse krant Brasil de Fato hebben boeren in de deelstaat Pará afgelopen 10 augustus een “vuurdag” gehouden, waarop ze massaal bomen in de fik staken om hun steun te betuigen aan de regering.

Korting op budgetten

Bolsonaro zet in feite een beleid voort dat al jaren eerder is ingezet. Onder zijn voorganger Temer is er fors gesneden in de overheidsbudgetten voor milieu en wetenschap en is de steun voor inheemse gemeenschappen ontmanteld. Zo verlaagde hij in 2017 het federale wetenschapsbudget met 44% en kortte voor bijna hetzelfde bedrag het budget van IBAMA, het milieuagentschap van Brazilië. In april 2019 zette Bolsonaro de trend voort en verlaagde het budget van IBAMA met 24%. Door die bezuinigingen kon het agentschap zijn vaste kosten niet dekken en zat het zonder middelen voor patrouillering en handhaving. Op 23 augustus hield Bolsonaro een toespraak op televisie om “zero tolerance” (foto) voor milieucriminaliteit aan te kondigen. Hij zei dat Brazilië zijn strijdkrachten zou inzetten om de bosbranden het hoofd te bieden. In dezelfde toespraak benadrukte hij echter de noodzaak om de bevolking van het Amazonegebied economische kansen te bieden. Er zijn weinig aanwijzingen dat Bolsonaro zijn steun zal terugtrekken voor de uitbreiding van mijnbouwactiviteiten en grootschalige landbouw in de regio. Hij beschouwt deze activiteiten als de kern van economische ontwikkeling. Bescherming van het Amazonebos en van de leefgebieden van de inheemse bevolking hebben voor hem een veel lagere prioriteit dan de ontwikkeling van de economie.

Sprankjes hoop

Rooskleurig ziet het er niet uit, maar toch is er hoop. Allereerst is het hoopvol dat ruim 80 procent van de Brazilianen in een recente peiling aangaf voorstander te zijn van bescherming van het Amazonewoud. Nog belangrijker is dat de agrobusiness zijn vertrouwen in Bolsonaro verliest. Zo waarschuwde zelfs Blairo Maggi, de grootste sojaboer van het land, ervoor dat landen hun markten kunnen sluiten voor Braziliaanse producten: “We moeten niet denken dat de wereld de landbouwproducten uit Brazilië nodig heeft. Wij zijn slechts één speler – en erger, we zijn vervangbaar.” Drie jaar geleden werd Maggi nog tot een miljardenboete veroordeeld voor het illegaal ontbossen van honderden vierkante kilometers regenwoud. Nu is hij een belangrijke stem in de groep ondernemers en traditioneel rechtse elite die spijt hebben gekregen van hun steun aan Bolsonaro. De voormalige legerkapitein zou het imago van Brazilië in het buitenland beschadigen en een obstakel zijn voor de handel en het economisch herstel van het land.

Internationale druk

Dat laatste lijkt intussen te gebeuren. Duitsland en Noorwegen, de grootste donateurs, hebben hun bijdragen aan het Amazonefonds stopgezet en er gaan in Europa geluiden op om geen rundvlees uit Brazilië meer te importeren. De Franse president Macron noemde de branden een “internationale crisis” en wilde “internationale maatregelen”. Eerder dreigde hij het handelsverdrag tussen de EU en Mercosur, het Zuid-Amerikaanse handelsblok, te zullen opheffen als Brazilië uit het Klimaatakkoord van Parijs zou stappen. Bolsonaro keerde toen op zijn schreden terug. Het is de vraag hoe lang de verontwaardiging aanhoudt, al lijkt klimaatverandering meer dan ooit op de politieke agenda te staan. Zo bezien is Bolsonaro ‘ouderwets’, of zoals Marina Silva, minister van Milieu onder president Lula, het in een interview zei: “Bolsonaro heeft een 20e eeuwse agenda”.

Dit artikel is eerder verschenen in Parbode, Surinaams Magazine (december 2019) en met toestemming overgenomen.
Deze bijdrage maakt deel uit van de Milieuspecial, najaar 2019.

Gerelateerde berichten

Oerbossen Bolivia branden in stilte weg

Oerbossen Bolivia branden in stilte weg

Internationaal is er diepe verontwaardiging over de bosbranden in het Braziliaanse Amazonewoud. De extreemrechtse president Bolsonaro krijgt bakken kritiek over zich heen. Maar in buurland Bolivia voltrekt zich een vergelijkbare, stille ramp. In 2019 brandde meer dan zes miljoen hectare aan bos af, een gebied ter grootte van Nederland, Luxemburg en Vlaanderen samen.

Lees meer
Brazilië, Indonesië en Democratische Republiek Congo willen ‘Opec van regenwouden’  vormen

Brazilië, Indonesië en Democratische Republiek Congo willen ‘Opec van regenwouden’ vormen

Aangespoord door de verkiezing van Lula willen de drie landen, waar zich de helft van alle tropische bossen bevinden, sterkere inspanningen voor natuurbehoud toezeggen. Met name de verkozen president van Brazilië, Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva, heeft beloofd te vechten om de ontbossing in het Amazonegebied een halt toe te roepen.

Lees meer

Stikken in het paradijs

Documentaire over vervuiling Isla-raffinaderij Dit jaar bestaat het Koninkrijk der Nederlanden 200 jaar. Curaçao is een van de parels aan de kroon, een geliefd eiland bij veel (Nederlandse) toeristen. Wat de vakantiegangers vaak niet weten, is dat in dit paradijs een...

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This