Interview met schrijver Guillermo Arriaga over zijn roman De ontembare
Uit zijn jaszak haalt Guillermo Arriaga (1958) een zoutvaatje en bestrooit daarmee twee harinkjes op een bordje. “Zout is mijn enige ondeugd. Ik drink geen alcohol, doe geen drugs.” Hij zou dus geen klant van Carlos zijn, de broer van hoofdpersoon Juan Guillermo uit zijn roman De ontembare. “Ik ben zoals Juan Guillermo. Hij wil nuchter zijn, terwijl de rest alleen dronken durft te zijn.”
De Mexicaanse schrijver werkte vijf jaar aan De ontembare (El Salvaje), een ambitieuze, achthonderd pagina’s tellende roman. Het betekende een terugkeer naar het schrijven. Arriaga is ook filmregisseur en scenarioschrijver. Wereldwijd is hij vooral bekend als scenarioschrijver van de filmtrilogie Amores Perros (2004), 21 Grams (2006) en Babel (2006), geregisseerd door zijn landgenoot Alejandro González Iñárritu. Eind januari interviewde La Chispa Arriaga bij zijn uitgever Atlas Contact in Amsterdam.
Nujuaqtutuq
Het leven van de sympathieke en gevoelige hoofdpersoon Juan Guillermo kent geen makkelijke start. Zijn tweelingbroer wordt dood geboren. Op veertienjarige leeftijd verliest Juan Guillermo zijn oudere broer Carlos, en vervolgens zijn oma, ouders en huisdieren. Omdat hij niet nóg meer dood verdraagt in zijn leven, ontfermt hij zich over Fang, een wolfshond die de buren dreigen af te maken.
Carlos wordt vermoord door de ‘goede jongens’, een groep extreemrechtse, ultrakatholieke jongeren. Die tolereren Carlos niet, omdat hij in drugs handelt. Ze gaan vrijuit, want ze staan onder bescherming van de corrupte politieagent Zurita, aan wie Carlos geen commissie wilde afdragen. Met de moord op Carlos is de kiem van haat gezaaid in het hart van Juan Guillermo. Hij wil maar een ding: Carlos wreken en hoofdverantwoordelijke Humberto doden. “Wraak is een van de krachtigste maar ook meest destructieve drijfveren”, zegt Arriaga. “Maar wat levert het op? Aan wraak blijf je levenslang vastgeketend. Wraak is alles of niets. Daarom zegt de vader van Juan Guillermo dat de kwaliteit van je menselijkheid mag niet afhangen van de menselijkheid van de anderen. Van hem mag Juan Guillermo geen moordenaar worden.”
Juan Guillermo vertelt als zeventienjarige het verhaal, als hij terugblikt op de dood van zijn broer en toewerkt naar het moment van wraak: de jacht op Humberto. Dat is de parallel met het andere verhaal van De ontembare, over de Inuit Amaruq die in het koude hoge noorden in Canada jaagt op een wolf genaamd Nujauqtutuq.
Nazi’s
Het idee voor dit boek ontstond door Arriaga’s herinneringen aan de wijk in Mexico-Stad waar hij eind jaren zestig van de vorige eeuw opgroeide, Colonia Unidad Modelo. “Het was een echte volksbuurt met een bepaalde dorpsheid. Mijn wereld bestond uit dakterrassen van huizen die dichtbij elkaar stonden. Je ging in het ene huis het dak op, sprong naar het volgende dak en ging naar beneden via het dak van een ander huis. We kenden elkaar allemaal. Het verhaal dicteerde zichzelf, zonder dat ik daarover na hoefde te denken. Ik wilde over cultuur schrijven en had een Inuitlegende gelezen. Dat idee mondde uit in een volledig verhaal. Je hebt niet altijd controle over wat je schrijft.”
Niet toevallig heeft de hoofdpersoon dezelfde naam als Arriaga. “Ik wilde mensen op het verkeerde been zetten, opdat ze dachten dat het mijn biografie was. Vooral in Mexico is die neiging er. Natuurlijk heb ik eigen ervaringen gebruikt. Ik zeg altijd dat het verhaal is gebaseerd op gebeurtenissen en feiten die nooit gebeurd zijn.”
Net als Arriaga is Juan Guillermo van bescheiden komaf. “Toen ik opgroeide, hadden mijn ouders het niet breed. Desondanks deden ze hun best om ons te omringen met cultuur, musea en onderwijs. We hebben altijd boeken gehad. Juan Guillermo en Carlos krijgen van hun ouders een cultureel rijke opvoeding, die daardoor graag wereldliteratuur lezen.” Die wereld waarin Arriaga en Juan Guillermo opgroeien heeft ook donkere kanten, zoals de criminele bende ‘de Nazi’s’. “Zo noemden ze zichzelf echt. Je had ook een bende ‘de Pantsers’. Ze handelden in drugs en hielden zich bezig met andere louche zaken.”
Frankenstein
De ‘goede jongens’ uit de roman bestonden echt, zegt Arriaga. “Je kunt ze vergelijken met extreemrechts, met skinheads. Deze beweging ontstond in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw als tegenwicht tegen linkse jongerenbewegingen.” De goede jongens waren religieuze fundamentalisten, onverdraagzame radicaalkatholieken. “In Mexico is geen ultrarechts, zoals bijvoorbeeld in Colombia, de Verenigde Staten of Frankrijk. In dat vacuüm doken de goede jongens op. Het was een tijd die gekenmerkt werd door repressie door autoriteiten en machtsmisbruik door de elite.
Het machtssysteem wordt ondersteund door corruptie. “De politieagent Zurita vertegenwoordigt het systeem, dat mensen zoals hij nodig heeft. Die houden het systeem in stand door moord en corruptie. Het systeem staat de goede jongens oogluikend toe, omdat ze hen kan gebruiken. Maar het systeem pakt hen aan en elimineert hen zelfs als de goede jongens te machtig en tot een Frankenstein zijn verworden.”
Stiekem lezen
In de wereld bestaat een beeld van Mexico als een heel katholiek land. “Dat is een misperceptie”, vindt Arriaga. “Mexico is wel religieus, maar niet per se katholiek zoals Brazilië. Mexico verbrak in 1847 de banden met het Vaticaan en de Katholieke Kerk. De staat eigende zich de bezittingen van de kerk toe. Mexico was het eerste land in de Amerika’s dat scheiding van kerk en staat kende. Openbare missen werden verboden, habijten in het openbaar waren verboden. Geen president verklaarde zich katholiek de afgelopen honderdvijftig jaar. Bij het overgrote deel van de Mexicaanse bevolking is er geen katholiek conservatisme. Alleen bij een klein deel van de elite.”
“Mexicanen geloven meer in de maagd van Guadeloupe, een representatie van Coyolxauhqui, de godin van de maan van de Azteken, dan in jezus christus. Daarom is paus Johannes Paulus II zo vaak naar Mexico gekomen, om de oriëntatie van het land, van de heidense regering te veranderen.”
Ook al weet je als lezer van tevoren dat broer Carlos doodgaat, naarmate het moment nadert, word je meegezogen in de spanning en voel je mee in de machteloosheid van Juan Guillermo en de wraakgevoelens die daarmee geboren worden. “Die emotie is begrijpelijk”, weet Arriaga. “Het is makkelijk om je met hem te identificeren. Dat hij de goede jongens wil vermoorden, is hun verdiende loon.” De jacht is de parallel tussen het verhaal van Juan Guillermo en dat van de wolf. Jacht op een mens versus die op een dier. Maar wie jaagt op wie?
Juan Guillermo wordt vroeg in zijn leven gered door donorbloed, waardoor het niet puur is. Arriaga heeft daarop een eigen visie. “Dat gegeven is belangrijk omdat toen ze mij opereerden, ik donorbloed kreeg. Ik bedacht me toen: ik ben een ander persoon, ik draag andere personen in mij, want ik heb hun bloed in mijn aderen. Wat heeft die andere persoon voor een leven gehad? Wat voor invloed heeft dat op mij als persoon? In het bloed zitten stoffen, adrenaline, hormonen, eventueel drugs- of alcoholresten. Dat moet een of ander biochemisch effect hebben, dat kan niet anders.”
Arriaga is blij met de ontvangst van het boek. “In Mexico verkocht de eerste editie in een maand uit, in Spanje in een week. De meeste lezers reageren positief, ook jongeren. Ik krijg berichten van mensen die niet kunnen stoppen met lezen, ze lezen zelfs stiekem op hun werk.” Voor ontlezing is Arriaga niet bang, ook niet in dit digitale tijdperk. “Mensen sturen boodschappen, dat is tekst. Wij schrijvers moeten lezers boeien met goede boeken. Opeens las iedereen bijvoorbeeld Harry Potter, of de thrillers van Stieg Larsson. Ik denk dat men nu zelfs meer leest dan vroeger. Er zijn meer boeken en makkelijker beschikbaar. Laatst kocht ik een digitaal boek voor op mijn telefoon!”
DWDD
De roman is ver buiten de Spaanstalige wereld succesvol, getuige het aantal vertalingen dat inmiddels de dertig overstijgt. Eind januari riep het boekenpanel van televisieprogramma De Wereld Draait Door (DWDD) De ontembare uit tot ‘Boek van de maand’, waardoor de eerste editie in een keer uitverkocht raakte, een unicum in Nederland voor Latijns-Amerikaanse auteurs.
Arriaga omschrijft zijn schrijfstijl als “een narratieve wereld scheppen. Daarvoor moet je alle instrumenten gebruiken die je bij de hand hebt, opdat de lezer betrokken raakt. Als ik in mijn tekst “wormen, wormen, wormen” door elkaar lees, dan voel ik wormen. Of de staccato manier waarop ik een auto-ongeluk beschrijf, zo voel ik dat moment. Deze schrijftechniek wordt veel gebruikt in poëzie, maar zie je weinig in fictieliteratuur.”
Een boek moet op zich staan, vindt Arriaga. “Als de gemiddelde lezer het verhaal niet begrijpt, dan heb ik gefaald. Natuurlijk zijn er referenties die alleen een Mexicaan van mijn generatie begrijpt, maar dat staat het verhaal niet in de weg. Als schrijver wil ik dat mijn verhaal resoneert in welke tijd en waar dan ook.”
Brad Pitt
Hoewel Arriaga ook een professional in de filmwereld is, denkt hij niet aan het verfilmen van deze roman. “De film heeft iemand met afstand nodig, dus beter iemand anders. Ik heb nog niet de juiste aanbieding gehad. Het is een vrij literaire roman. Dat fragment van “wormen, wormen, wormen”, hoe ga je dat omzetten in film, bijvoorbeeld?”
Voor Arriaga is er geen verschil in schrijven van een boek of film(scenario). “Voor mij zijn beiden literatuur. Het proces van de zorg voor taal en structuur is vergelijkbaar. Een roman is meer een werk op zich, behalve een redacteur zijn er weinig anderen bij betrokken, schrijven is solitair. Bij een filmscenario is de tekstvorm anders en bedoeld voor veel mensen om er iets mee te doen. Ik houd van de combinatie van die twee werelden. Bij film zoek je acteurs die je inhuurt. Als je Brad Pitt wilt in je film, dan moet je hem opzoeken. Nee heb je, ja kun je krijgen. Ik heb gewerkt met de beste cineasten en acteurs van de wereld, zoals Charlize Theron, Brad Pitt, Sean Penn en Benicio del Toro. Dat is een privilege.”
De aantrekkingskracht van De ontembare zit volgens Arriaga in dat “het gaat over hoe het leven zich kan herpakken na een tragedie. In de absolute weesheid en eenzaamheid komen personages als zijn beschermengel Sergio Avilés en geliefde Chelo in Juan Guillermo’s leven. Het is een boek van overleven. De kracht van het leven, met waarden zoals liefde en vriendschap, die stellen hem in staat om te overleven.”
Guillermo Arriaga, De ontembare, Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam, 2019, ISBN 9789025450953, 825 pag., €24,99, vertaling: Eugenie Schoolderman en Peter Valkenet
Lees ook onze recensie van De ontembare. Arriaga werd ook geïnterviewd in het televisieprogramma VPRO Boeken (vanaf minuut 15:45). Van Arriaga verschenen eerder de romans Nachtbuffel en De zoete geur van de dood in het Nederlands.
