Internationaal festival van geïmproviseerde dichtkunst in Chili
Pablo Irizarri van Suchtelen bezocht in Casablanca (Chili) het grootste internationale festival van Spaanstalige geïmproviseerde dichtkunst en sprak met Chileense payadores, Spaanse troveros en een Cubaanse vrouwelijke repentista. Over een eeuwenoude, maar springlevende traditie die nooit het contact met de actualiteit en de maatschappij verliest.
De jonge payador Rodolfo Pizarro schudt lichtjes zijn benen, als een atleet voor het startblok, de ogen naar het podium onder hem gericht. Als de meedogenloos doortokkelende cadans van de guitarrón het juiste punt bereikt, slaat hij de ogen op en zingt:
En mi tradición chilena
Tengo una rima fluida
Por estar con los cantores
Demos gracias a la vida
In mijn Chileense traditie
Heb ik een vloeiend rijm
Dat ik samen met deze zangers mag zijn
Daarom dank ik het leven*
Abraham Salgado bespeelt de guitarrón tijdens deze impro-dichtsessie, maar moet zelf ook verzen improviseren. Hij tokkelt en denkt lange seconden na, en richt zich dan tot het publiek op het plein:
Se me hincha el corazón
Mi Casablanca querida
Y por cantar en tu plaza
Demos gracias a la vida
Mijn hart zwelt op
Mijn geliefd Casablanca
Dat ik op je plein mag zingen
Daarom dank ik het leven
Casablanca is een slaperig dorp tussen de Chileense hoofdstad Santiago en de havenstad Valparaíso, dat een weekend per jaar in het teken staat van repentismo, een vorm van geïmproviseerde poëzie die zijn oorsprong vindt in het zestiende-eeuwse Spanje. Het kent tegenwoordig vele vormen, verspreid over de Spaanstalige wereld, maar de basis is een dialoog tussen één of meer personen, ter plekke geïmproviseerd, maar volgens vast metrum en rijmschema. De Chileense variant heet paya en de beoefenaars payadores. Ze declameren niet, maar zingen hun verzen met een middeleeuws aandoende, arabeske frasering. Tegelijk begeleiden ze zichzelf met een complex 6/8-ritme op gitaar of de guitarrón chileno, een alleen in Chili voorkomend soort gitaar met 25 snaren, die in de verte een beetje als een Indiase sitar klinkt.
Afro-jodelen
De beurt is aan Marcos Lindo:
Aquí yo me siento ufan
Y lanzo mi copla erguida
Hoy que canta un mexicano
Que da gracias a la vida
Ik voel me verheven
En werp u trotse verzen
Vandaag zingt hier een Mexicaan
Die het leven dankt
Bijzonder aan deze improvisatiesessie is dat de twee Chilenen het opnemen tegen een Mexicaan en een Colombiaan. Op dit internationale festival worden dialogen gevoerd tussen maar liefst tien Spaanstalige landen. De vormen van repentismo verschillen per land. De Mexicaanse huapangeros schallen hun langgerekte verzen begeleid op snelle 6/8 ritmes, de Argentijnse en Uruguayaanse payadores zingen ingetogen terwijl ze een traag milonga-ritme tokkelen. De Panamese mejorana-traditie wordt vertegenwoordigd door twee vrouwen, die zingen met een indrukwekkende stemtechniek die wat weg heeft van jodelen, maar dan afro. De dichters uit Puerto Rico zien eruit en klinken als glamoureuze salsazangers, uitmuntend begeleid door musici die ook in Ricky Martin’s tournee-orkest spelen.
Na de presentaties per land op vrijdag, waren op zaterdag de interessante dialogen tussen landen te horen waarbij ritme, melodie en instrumentatie telkens versprongen met iedere beurt – van Colombiaanse cumbia tot Spaanse flamenco tot Afroperuaanse landó. Maar voor deze afsluitende zondagmiddag hebben de Mexicaan en de Colombiaan de lyrische voordrachtsvorm van de Chileense gastheren geleerd. Waar Marcos Lindo nog wat onwennig klonk, neemt Juan Fernando Zapata “El Paisita” zelfverzekerd en toonvast over:
En el vientre nueve meses
De una madre que nos cuida
Y si la tenemos viva
Demos gracias a la vida
Negen maanden in de buik
Van een moeder die ons verzorgt
En als we haar nog in leven hebben
Laten wij dan het leven danken
Een fout is af
De Chileense paya kent een grotere variatie aan spelvormen dan de tradities in andere landen. Het spel waarop de vier heren het tegen elkaar opnemen – de concesión – heeft de volgende regels: Het publiek roept een versregel van acht lettergrepen. In dit geval was dat Demos gracias a la vida (Laten we het leven danken – verwijzend naar het beroemde lied van de Chileense Violeta Parra). Vervolgens moeten de dichters om beurten verzen bedenken van vier regels van elk acht lettergrepen, waarbij de vierde regel die van het publiek is, en de tweede daarop rijmt. Wie te lang weifelt, een linguïstische of metrische fout maakt, of een rijm herhaalt, is af.
De vier dichters zijn creatief met het vinden van rijmwoorden op vida. Behalve bovenstaande fluida (vloeiend), querida (geliefd), erguida (opgeheven) en cuida (verzorgt), komen ze onder andere met suicida (zelfmoordenaar) en SIDA (AIDS). Totdat in de zesde ronde drie dichters na elkaar in de fout gaan met herhaalde rijmwoorden, en Abraham Salgado als winnaar mag afronden.
Op een verloren, bloedheet middaguur tijdens het festivalweekend staat Salgado mij te woord in de tuin van zijn vriend en mentor, de in Casablanca gevestigde payador Manuel Sánchez. “Eigenlijk begon het met een liefde voor de guitarrón. Pas toen leerde ik de poëtische traditie waarderen die het met zich meebrengt. En ik ontdekte dat ik de gave heb om on the spot te dichten.” De nuchtere Salgado uit vissersplaats Lirquén behoort met vijfentwintig jaar tot de jongste artiesten op het festival. Hij is pas anderhalf jaar geleden begonnen als payador, en nu al staat hij tussen de grote namen. “Het is een constante leerweg. Ik had vanaf het begin weinig moeite met metrum en rijm, maar mijn inhoudelijke boodschap was vaak nog onsamenhangende nonsens.” lacht Salgado.
Ingefluisterde verzen
Hij somt veel namen op van jonge payadores – twintigers en dertigers – waaruit duidelijk wordt dat de paya in Chili springlevend is. Vooral Santiago en Patagonië zijn belangrijke centra. Er zijn uitgaansgelegenheden met vaste weekdagen voor de paya. “Dat is in feite waar we trainen. Daarnaast leer ik ook veel van hier thuis sparren met Manuel Sánchez, en natuurlijk met mijn kameraad Rodolfo,” zegt Salgado, verwijzend naar de 26-jarige Pizarro.
De oudste plaatselijke traditie van geïmproviseerde dichtkunst wordt hier vertegenwoordigd door de delegatie uit Murcia, Spanje, waar de kunstvorm trovo heet. Wat opvalt aan de vijf heren is hun bijzondere rolverdeling. Er is een gitarist en een zingende dichter, maar er zijn ook twee niet-zingende dichters die de verzen influisteren bij een zanger. Dat combineert tot een hoogstaand geheel: verzorgd gitaarspel, prachtige poëzie en adembenemende, eindeloos meanderende flamencozang.
Backstage spreek ik met Joaquín Sánchez “El Palmesano”, een van de dichters die niet zelf zong: “Deze gesplitste voordrachtsvorm bestaat in onze regio al sinds de jaren tachtig van de negentiende eeuw. Het was de ‘koning van de trovo’, José María Marín, die het introduceerde. Hij was een fenomenale trovero, maar werd vaak niet toegelaten tot de voordrachten omdat hij niet kon zingen. Toen bedacht hij om er een cantaor (zanger) bij te halen, en men moest uiteindelijk overstag, want hij was de beste dichter. Sindsdien bestaat deze optie voor degenen die geen goede zangstem hebben.”
Meesters overtroffen
Sánchez vertelt over de geschiedenis ven het repentismo. Dat is zonder twijfel erfgenaam van de middeleeuwse in Zuid-Frankrijk ontstane troubadourtraditie en ook duidelijk beïnvloed door Arabische zang- en dichtkunst. Maar de trovo en alle andere op het festival vertegenwoordigde vormen van repentismo danken hun bestaan aan de Andalusische dichter Vicente Espinel (1550-1624). Vóór die tijd bestond er al geïmproviseerde dichtkunst, bijvoorbeeld op basis van cuartetas (de vierregelige verzen die de vier heren in de concesión gebruikten) of quintillas (vijf regels), maar Espinel introduceerde een versvorm van tien regels van elk acht lettergrepen, met het complexe rijmschema ABBAACCDDC. Deze décima espinela werd al snel de populairste, centrale versvorm – estrofa madre (het moedervers), zoals Sánchez het verwoordt – in de Spaanse volkspoëzie, waaronder dus ook de improvisatie, en waaierde uit naar de koloniën.
“De leerlingen hebben de meesters overtroffen.” zegt Sánchez, doelend op de rijkdom en vitaliteit van de geïmproviseerde poëzievormen die gebruik maken van de décima in Spaans Amerika. Ook in Murcia wordt de traditie voortgezet door nieuwe generaties. Sánchez: “In elk land wordt op eigen manier aan de eigen traditie gewerkt, en hier zijn we bij elkaar, alweer voor het 23e jaar. Chili en Casablanca vormen een van de belangrijkste zenuwcentra van de wereldwijde geïmproviseerde décima-traditie.”
Ménages à trois
Er zijn op het festival vijf vrouwelijk improvisators en opvallende solerende vrouwelijke musici. Met de toetreding van vrouwen tot het gilde is schijnbaar een nieuwe dialoogvorm ontstaan: de flirt. Na een hilarische confrontatie tussen de Chileen Gabriel Torres en de Panamese Yazmín Muñoz, waarbij de eerste een lompe versiertoer inzet maar een blauwtje loopt bij de gehaaide Panamese, geniet het publiek van een gewaagde romance tussen de Colombiaan Diego Gómez “Pichingo” en de Cubaanse Yenisleidy González.
Het begint met een décima van de Colombiaan die samengevat kan worden als: “In Colombia ben ik getrouwd, maar hier op Chileense bodem vrijgezel.” De Cubaanse stelt meteen een liefdesaffaire voor, te beginnen bij een uitnodiging vannacht om 12 uur op haar kamer. Maar, schijnbaar in tegenspraak met de ingezette libertijnse koers, voegt ze toe dat ze dan ook mee wil naar Colombia. Pichingo, verward: “Wat zeg ik tegen mijn vrouw?” González antwoordt dat ze het wellicht met z’n drieën kunnen vinden. Pichingo rijmt: “Als ik één vrouw al moeilijk aankan, hoe moet dat met twee?” Dan is het weer de beurt aan González. De musici switchen weer van Colombiaanse vallenato naar Cubaanse son, en de jonge vrouw staart naar het podium, in diepe concentratie op de verzen die zich in haar brein vormen. Haar mond beweegt af en toe – ze repeteert de verzen in zichzelf- en valt dan weer terug in een ondeugende glimlach. Dan werpt ze zich in het diepe:
De una manera preciosa
Si juntas a dos pepillas
Pues te tomas dos pastillas
Y se empareja la cosa
Mitad reina y mitad rosa
Tu timo me queda estrecho
Mas si me das el derecho
De un instante tuya ser
A tí yo te voy a hacer
Lo que ninguna te ha hecho
Dat kan op prachtige wijze
Als je twee meiden bij elkaar brengt
Dan neem je gewoon twee pilletjes
En je hebt de zaak weer in balans
Half koningin, half roos
Je excuses overtuigen me niet
Maar als je mij toestaat
Om voor even de jouwe te zijn
Zal ik met jou doen
Wat geen vrouw ooit met je deed
Terwijl het publiek bijna elke versregel met gejoel ontvangt, meandert González’ schelle zang tussen de kristallen tonen van de Cubaanse luit door. De Cubaanse manier van zingen klinkt samen met de Chileense en Spaanse het meest ‘middeleeuws’, en het schema van de décima espinela wordt net zo strikt gevolgd als in de zestiende eeuw. Maar op het podium staat een meisje in spijkerbroek en sportschoenen, die het heeft over viagra en ménages à trois.
Vrouwelijke stem
Backstage spreek ik met González. Zij werkt op het ‘Centro Iberoamericano de la Décima y el Verso Improvisado’, een Cubaanse overheidsinstelling die zich inzet voor uitvoeringen, workshops en publicaties over de décima en de geïmproviseerde dichtkunst. Ook zorgt het Centrum voor de repentismo-lessen voor kinderen die in heel Cuba worden georganiseerd als optionele buitenschoolse activiteit, naast bijvoorbeeld sport of muziek). González: “Zo heb ik het zelf ook geleerd. Ik doe al aan repentismo sinds ik heel klein was. Het is mijn leven. Ik kan nog beter zonder eten en drinken dan zonder de décima.” De Cubaanse straalt. “Dit is mijn eerste keer buiten Cuba, en ik ben trots om de vrouwen te mogen vertegenwoordigen op een internationaal podium. Die heren doen het in hun broek,” glimlacht González. “Het repentismo was tot voor kort een mannenwereld. Maar tegenwoordig zijn de mannen gewend geraakt om zich te meten met vrouwelijke improvisators. Er is groot respect, want wij vrouwen hebben het repentismo veroverd met een eigen stem.”
Zo heet als het ‘s middags is in Casablanca, zo onverwacht koud wordt het met het vallen van de avond. De bijdragen van het bibberende publiek op het plein worden door de kou beïnvloed: ¡Dame un poncho pa’ abrigarme! (Geef me een poncho om me te warmen!), roept iemand, als de presentator vraagt om een versregel die de payadores moeten integreren in hun décimas. Een andere toeschouwer komt met: Vengo del cerro y con sed (Ik kom van de berg en met dorst) – het beeld oproepend van de ruwe huaso (Chileense cowboy) die te paard naar het dorp afdaalt om te zuipen. Repentismo is folklore, maar niet alleen. Het beeld van de zeven Chileense payadores op het podium is gemengd: sommigen dragen chupalla (traditionele Chileense hoed) en/of poncho, anderen spijkerbroek en trui.
Cultureel verzet
Ook de onderwerpen van de improvisaties lopen uiteen. Abraham Salgado vertelt: “Iedere payador heeft natuurlijk zijn artistieke persoonlijkheid. Sommigen houden van plagerij en dubbelzinnige humor, anderen neigen tot het lyrische. Ikzelf heb wat van allebei.” Ook reflectie over de actualiteit is duidelijk aanwezig in de improvisaties, zoals de bosbranden die in een versdialoog werden aangesneden – een nationale ramp waarvan Chili op dat moment aan het herstellen was. Salgado viel op met een strijdbare décima over het politiek gevoelige onderwerp van de Mapuche-indianen: “Ja, ik identificeer mij met de strijd van de Mapuches tegen de verwoesting van hun land. Ik reken mij niet tot een politieke stroming, maar als iets mij aan het hart gaat, uit ik dat, bij uitstek in mijn payas.”
Volgens payador Manuel Sánchez, die mij eerder aan de ontbijttafel te woord stond, heeft de Chileense paya een sterke component van maatschappelijke betrokkenheid, die terug te voeren is op de protestbeweging tegen de dictatuur van Pinochet. Begin jaren tachtig, in de donkerste dagen van de dictatuur, beleefde de paya een ongekende opleving, die de basis legde voor de huidige vitaliteit, zo vertelde Sánchez. Het was een medium bij uitstek voor cultureel verzet en de versvorm maakte verhulde vertolking van protest mogelijk waar dat niet openlijk niet kon. De strijdbaarheid en maatschappelijke betrokkenheid is onder de nieuwe generatie payadores niet minder geworden. Integendeel, “Ter discussie stellen, aanklagen, bewust maken – daarvoor ben je toch kunstenaar?”, vindt Salgado. “Wat dat betreft is er voor lange tijd nog genoeg te doen voor de paya.”
| De 23e editie van het Encuentro Internacional de Payadores werd gehouden van 10 t/m 12 februari 2017 met improvisators en vaak begeleidende muzikanten uit tien landen: Spanje, Puerto Rico, Cuba, Mexico, Panama, Colombia, Peru, Uruguay, Argentinië en Chili. Begonnen als nationaal Chileens festival groeide het uit tot het grootste internationale festival van Spaanstalige geïmproviseerde dichtkunst ter wereld. Het wordt altijd gehouden op het dorpsplein in Casablanca. De toegang is gratis en er is veel belangstelling. |
* Vertalingen vrij door de auteur.
Bekijk hier de concesión van de vier jonge improvisators
