Kunst & Cultuur

Street art als grote gelijkmaker?

28 oktober 2020

Simone Kalkman

Street art is in Brazilië niet weg te denken uit het straatbeeld: van de typische pixação (een lokale stijl van graffiti-tags) tot grote kleurrijke muurschilderingen. Ook in Rio de Janeiro bloeit deze kunstvorm, waar touroperators en de lokale overheid dankbaar gebruik van maken. Street art lijkt een verbindende factor, te zien in chique wijken én in favelas. Wie beter kijkt, ziet echter ook hier ongelijkheid en spanningen tussen arm en rijk.

In maart 2009 keurde het Braziliaanse parlement een wet goed die street art legaal maakt als het wordt gemaakt met toestemming van de eigenaar van het gebouw. In Europa is dit anders; vaak is een vergunning van de gemeente vereist. Daardoor opereert street art in Rio de Janeiro veel meer binnen een grijs gebied van legaal en illegaal, formeel en informeel. Het mag met toestemming, maar op sommige plekken wordt die natuurlijk niet gegeven. Illegale graffiti bestaat dus ook nog. Op veel plekken wordt het echter gedoogd zonder toestemming vooraf. Daarnaast is er veel street art in opdracht.

Street art neemt in Rio dus veel vormen aan. In wijken als Lapa en Santa Teresa draagt het bij aan de daar heersende artistieke bohemiensfeer. Er zijn hier zowel veel informele tags (of pixação) als kleurrijke muurschilderingen. In Jardim Botânico – een van de rijkste wijken van de stad – mag vrij gespoten worden op de buitenmuur van de Jocquei Clube, een chique paardenraceclub. Wie hier langsloopt of rijdt, kan regelmatig nieuwe kunstwerken bewonderen. Maar ook in de favelas zien we veel verschillende vormen van pixação, graffiti en street art. Op tal van plekken kun je daarom georganiseerde street art-tours volgen.

Grijze Stad

Internationaal behoren Braziliaanse street artists tot de wereldtop, vooral die uit São Paulo. De documentaire Cidade Cinza (Grijze stad, 2013) toont de ontwikkeling van graffiti en street art in die stad, met de focus op het inmiddels internationaal beroemde duo Os Gêmeos (De tweeling). Het contrast tussen de grauwe betonjungle van São Paulo en de kleurrijke graffiti zorgt voor een fotogenieke setting. Bovendien zijn andere cultuuruitingen waar São Paulo om bekend staat meer elitair: beeldende kunst, moderne architectuur en theater. Street art voegt iets bijzonders toe aan de internationale reputatie van de stad. In Rio ligt dit anders. Die stad is al sinds jaar en dag het hart van de Braziliaanse populaire cultuur. Daarbij is Rio allesbehalve cinza. Het is volgens velen een van de mooiste steden ter wereld, vooral door de unieke geografische ligging. Toch bloeit ook hier de street art, onder andere omdat het een verbindende factor lijkt tussen de rijkste en armste delen van de stad.

Rio de Janeiro is – zoals veel Braziliaanse steden – een stad van contrasten en maatschappelijke ongelijkheid. Rijke en arme wijken liggen soms vlak naast elkaar, hoewel ook hier een uitgestrekte periferie bestaat waar rijken ver te zoeken zijn. Street art is echter overal. Succesvolle street artists als Wark, Marco SWK en Panmela Castro groeiden op in de favelas van de stad – waar hun werk nog altijd veelvuldig te zien is – maar verkopen hun werk inmiddels ook in chique nationale en internationale galeries. Ook zetten zij zich in voor sociale projecten in de wijken waar ze vandaan komen. Zulke inspirerende verhalen kregen terecht veel aandacht, zowel lokaal als internationaal. Maar hoe speelt de diepgewortelde ongelijkheid door in de street art-scene van Rio? Daarvoor moeten we kijken naar de commercialisatie van deze kunstvorm.

Olympische trots

Die commercialisatie zien we op een prestigieuze plaats in Rio: de Boulevard Olímpico, in het recent gerenoveerde havendistrict. Hier is onder andere de ‘grootste muurschildering ter wereld’ te zien, van kunstenaar Kobra uit São Paulo. Ook zijn er verschillende mooie, grote schilderingen van andere kunstenaars. Street art hoort bij de renovatie van dit stadsdeel, dat tot zo’n tien jaar terug sterk vervallen was. De Praça Mauá, waar de boulevard begint, stond bekend als een hotspot voor prostitutie. Hier is miljoenen geïnvesteerd in vernieuwing van het plein, aanleg van een moderne tramlijn en bouw van twee prestigieuze musea.

Op deze renovatie kwam echter veel kritiek, omdat het de huizenprijzen voor de oorspronkelijke bewoners deed stijgen en vooral recreatiemogelijkheden schiep voor de elite en internationale toeristen. Groepen jongeren uit de nabijgelegen favelas worden nu door de Guarda Municipal van het plein verjaagd. Street art maakt hier – zoals op veel andere plekken – dus deel uit van een omstreden proces van gentrificatie. Veel bewoners vinden dat het hier geïnvesteerd geld beter besteed had kunnen worden, bijvoorbeeld aan het verbeteren van essentiële voorzieningen als onderwijs en zorg. In andere delen van het havengebied wordt met street art kritiek geleverd op dit beleid, maar op de Olympische boulevard zien we alleen vrolijk gekleurde, apolitieke werken, die vooral Olympische trots moeten uitdragen en toeristen trekken.

ArtFavela

Door de populariteit van street art zijn afgelopen jaren in Rio verschillende evenementen georganiseerd rondom deze kunstvorm. De bekendste is de jaarlijkse kunstbeurs ArtRua, waarover zelfs in de Volkskrant werd geschreven. Op dit evenement, gehouden in oude loodsen in het havengebied, zijn niet alleen galeries aanwezig die werken van street artists (op doek of ander draagbaar materiaal) verkopen, maar worden ook verschillende kunstenaars uitgenodigd om ter plekke grote murals te maken. Sommigen van hen zijn afkomstig uit favelas of de periferie van Rio of São Paulo. En natuurlijk zijn er feesten met optredens van verschillende muzikanten. Het evenement is gericht op een hip, jong publiek uit verschillende delen van de stad.

Toch hoorde ik van veel kunstenaars uit favelas kritiek, onder andere op de hoge prijzen voor toegang, consumpties en verkochte kunstwerken. Dit evenement hoorde volgens hen bij de gentrificatie van het havengebied. Het lijkt misschien zo dat de grenzen tussen arm en rijk hier vervagen, maar is dat wel zo als bezoekers uit het rijke zuiden van de stad met de taxi aankomen en verder nauwelijks het beursgebouw uit durven? Een aantal lokale kunstenaars organiseerde in 2016 dan ook een alternatief evenement genaamd ArtFavela, met toegankelijker prijzen en een meer afgelegen locatie – maar daardoor ook een duidelijk ander publiek.

Tussen rauw en commercieel

Deze twee voorbeelden tonen dat de diepgewortelde ongelijkheid ook in de street art-scene doorwerkt, en hoe kan het ook anders? De commerciële kunstwereld en lokale overheid zijn veelal gericht op bekende namen, prestigieuze projecten en aansprekende werken zonder al teveel controverse. Dit is uiteraard gerelateerd aan een spanningsveld dat ook internationaal aan de street art-scene ten grondslag ligt: die tussen het stoere, rauwe karakter van deze kunst en de meer toegankelijke, commerciële toepassing. Kunstenaars zijn voortdurend bezig om zich op dit spectrum te positioneren.

Voor sommige, succesvolle kunstenaars – neem een Banksy, maar ook Kobra en Os Gêmeos – speelt de vraag hoe geloofwaardig hun ‘democratische’ kunstvorm nog is als ze er goud geld mee verdienen, al zijn ze ook onderaan begonnen. Aan de andere kant zien we kunstenaars uit favelas die geen droog brood met hun kunst kunnen verdienen en er op prestigieuze evenementen niet tussen komen. Natuurlijk geldt voor iedere tak van sport dat niet iedereen de top kan behalen en zeker bij kunst valt over kwaliteit altijd te twisten. Maar we moeten wel beseffen dat het imago van Rio als stad waar street art bloeit – en de toeristische industrie die daarop gebaseerd is – wél afhankelijk is van het werk van minder succesvolle kunstenaars, dat overal op straat te zien is. Zij houden als het ware het rauwe karakter in stand waarvan de succesvolle kunstenaars profiteren.

Kritiek en actie

Natuurlijk is het belangrijk om naar positieve voorbeelden te kijken. Eerder noemde ik al Wark, die in de favela Rocinha een school heeft opgericht waar lokale jongeren kunnen experimenteren met graffiti, en Panmela Castro, een van de weinige succesvolle vrouwelijke street artists. Zij gebruikte haar bekendheid om in Rio’s periferie vrouwen te wijzen op hun wettelijke rechten bij huiselijk geweld.

Ook was tijdens het Wereldkampioenschap Voetbal in 2014 veel anonieme graffiti te zien die het houden van dit prestigieuze toernooi – en de erbij horende grote uitgaven – bekritiseerde in een land dat voor veel bewoners de basisvoorzieningen niet eens op orde heeft. Deze beelden gingen op blogs en in de pers de wereld over. In deze voorbeelden functioneert kunst als middel om meer structurele ongelijkheden – zoals huiselijk geweld, inkomensverschillen en gebrekkige educatieve en recreatieve mogelijkheden voor arme jongeren – aan de kaak te stellen en actief te bestrijden. Meer dan in het werk van beroemde kunstenaars, prestigieuze kunstbeurzen en chique musea kan street art hier wellicht een klein verschil maken.

Simone Kalkman promoveerde in 2019 op het proefschrift Worlding Rio de Janeiro’s Favelas. Relations and Representations of Socio-spatial Inequality in Visual Art.

Deze bijdrage is onderdeel van de special Film, muziek en street art.

Gerelateerde berichten

Schrijven zoals een vos

Schrijven zoals een vos

In de verhalenbundel Mond vol vogels van Samanta Schweblin (1978) krijgt elk personage te maken met het onverwachte, zo lezen we op de omslag. In twintig verhalen schetst de Argentijnse schrijfster verschillende werelden waarin personages het leven proberen te vatten en te beleven, soms in alledaagse situaties, soms in absurdistische omstandigheden. Schweblin woont in Berlijn. La Chispa interviewde haar per e-mail.

Lees meer
agsdix-null

Politiek & Maatschappij

agsdix-null

Kunst & Cultuur

agsdix-null

Vrije tijd & Toerisme

agsdix-null

Economie & Ondernemen

agsdix-null

Milieu en Natuur

agsdix-null

Onderzoek & Wetenschap

Blijf op de hoogte

Adverteren op onze website?

Dat kan! Tegen een scherp tarief plaatsen wij uw advertentie.

Ontvang onze nieuwsbrief

Schrijf u in en ontvang onze digitale nieuwsbrief met een overzicht van onze nieuwe artikelen.

Volg ons op social media

Wees als eerste op de hoogte van nieuwe artikelen en deel artikelen met uw netwerk.

Share This