Archeologisch onderzoek biedt een kijkje in het muzikale verleden
Muziek is een belangrijke culturele uiting in Latijns Amerika. En dat was al het geval voor Columbus zijn eerste stappen in 1492 in dit werelddeel zette. Archeologisch onderzoek biedt een kijkje in de verschillende soorten precolumbiaanse muziekinstrumenten. Met welke instrumenten swingde en danste men in het verleden?
Veel informatie is verloren gegaan, maar dankzij archeologisch onderzoek, bronnen uit de zestiende en zeventiende eeuw en vergelijkingsonderzoek met hedendaagse inheemse muziekinstrumenten kan men een aardig beeld creëren. Het is een raadsel hoe precolumbiaanse muziek klonk, en hoe men het speelde. Door een of meerdere personen tegelijkertijd? Men gebruikte muziek bij allerlei soorten rituelen en ceremonieën, vermoedelijk bij gelegenheden zoals bruiloften, sjamanistische rituelen en begrafenissen. Ook weten we dat men muziekinstrumenten gebruikte om elkaar te waarschuwen bij nood, of contact te leggen met naburige nederzettingen. La Chispa licht een aantal precolumbiaanse muziekinstrumenten, zoals de panfluit, de trompet en de trommel uit.
Panfluit
De panfluit is misschien wel het muziekinstrument dat we het meest linken aan Latijns Amerika. Niet zo lang geleden zagen we regelmatig groepjes Peruaanse en Boliviaanse muzikanten in Nederlandse winkelcentra en stations, die met hun exotische panfluiten muziek uit de Andes speelden. En iedereen kent wel het liedje El Condor Pasa, waar de panfluit een hoofdrol speelt.
De archeologie laat zien dat de panfluit al heel lang een gebruikt muziekinstrument is in de Andes. Zo vonden archeologen in het kustgebied van Peru aardewerken panfluiten en figuren van mensen die een panfluit spelen, van de Moche cultuur (0 – 750 n.Chr.) en de Nazca-cultuur (100 v.Chr. tot 800 n.Chr.). Bekijk hier een panfluit die te zien is in het British Museum. Tegenwoordig bestaan er in de Andes allerlei soorten panfluiten, die een eigen benaming kennen.
Rammelaar
Bij een rammelaar denken we vooral aan een speelgoed voor kleine kinderen. Maar in Latijns Amerika maakte men vergelijkbare voorwerpen voor het spelen van muziek. Tegenwoordig worden rammelaars gebruikt in landen als Mexico, Venezuela, Colombia, Dominicaanse Republiek en Puerto Rico.
Er bestaan verschillende soorten archeologische rammelaars: instrumenten waarbij het geluid ontstaat door een voorwerp in een holle ruimte ontstaat, of daarbuiten, door kleine onderdelen die tegen elkaar kletteren. Denk bijvoorbeeld aan een koord met noten eraan die geluid produceren als je het beweegt. Zo’n rammelaar is gevonden in het noordelijke kustgebied van Chili (1100 – 1470 n.Chr.)m gemaakt van hout, noten, zaden, haar van een kameelachtig dier (het zou van een alpaca of een lama kunnen zijn), en katoen. Bekijk hier een rammelaar die te zien is in Chili, in het museum Museo Chileno de Arte Precolombino.
Ook trof men rammelaars aan waarbij het geluid binnen het voorwerp zelf ontstaat door het te bewegen. Deze worden vandaag de dag gebruikt om geluid te maken tijdens festiviteiten. In de vaste tentoonstelling van Museum Volkenkunde in Leiden, in de afdeling Midden- & Zuid-Amerika, is een houten rammelaar te zien uit Peru uit het jaar 1000-1450 n.Chr.
Fluiten
Bij fluiten denken we aan langwerpige muziekinstrumenten waarmee muziek ontstaat door in een opening te blazen. In Latijns Amerika vonden archeologen allerlei soorten fluiten: van langwerpige instrumenten gemaakt van aardewerk, hout of bot tot aardewerken ronde fluitjes van gestileerde dieren, of mensen of schelpen. Ook ontdekten ze fluitjes in de vorm van een fallus. Omdat aardwerk beter bewaard in de grond blijft dan organisch materiaal treffen ze in veel Latijns-Amerikaanse landen fluitjes aan uit verschillende periodes. Ze worden werkelijk overal gevonden: Guatemala, Mexico, Costa Rica, Peru, Argentinië, Colombia, Ecuador, Panama, etc. Ook in de Amazone en het Caribisch gebied bestonden dergelijke fluiten.
Archeologen vinden regelmatig fluiten in graven: men gaf ze mee aan de overleden persoon als geschenk om te gebruiken in het hiernamaals. Ook in andere contexten vonden ze fluiten. Het is aannemelijk dat men deze instrumenten gebruikte bij allerlei soorten rituelen. Van Spaanse geschiedschrijvers is bekend dat de Azteken fluiten gebruikten tijdens religieuze plechtigheden. Muziek was een essentieel onderdeel van het rituele leven. Zo kregen muzikanten en zangers een opleiding. Ook nemen onderzoekers aan, dankzij onderzoek naar het gebruik van fluitjes in hedendaagse gemeenschappen, dat men ze gebruikte als signaalmiddel: om met elkaar over langere afstanden te kunnen communiceren en waarschuwen voor gevaar.
De Florentijnse Codex is, gemaakt door drietalige Azteekse studenten tussen 1540 en 1585 onder de supervisie van de Spaanse missionaris Bernardino de Sahagún, bevat verslagen van conversaties en interviews met inheemse bronnen in Tlatelolco, Texcoco, en Tenochtitlán (Mexico). In deze codex zijn fluiten en een trompet van een grote schelp te zien.
In de vaste tentoonstelling van Museum Volkenkunde in Leiden, in de afdeling Midden- & Zuid-Amerika, is een Maya, aardwerk fluitje in de vorm van een coyote te zien uit Guatemala (300 – 900 n.Chr.) en een langwerpige fluit uit Mexico (300 v.Chr. – 300 n. Chr.). Bekijk hier een fluitje van een dierenvorm uit de Museu Chileno de Arte Precolombino.
Trompetten en hoorns
Bij hedendaagse muziek denkt u waarschijnlijk al gauw aan vrolijke, ritmische liedjes met mariachis die guitaar, viool en trompet spelen. Dankzij archeologisch onderzoek is duidelijk dat trompetten al bestonden voor de komst van de Spanjaarden in de Amerika’s. Men maakte voornamelijk aardewerken trompetten, vaak in de vorm van een langwerpig dier zoals een slang. Deze muziekinstrumenten komen vooral voor in Peru of Chili, en zijn soms wel tweeduizend jaar oud. Ook gebruikte men in de Andes grote schelpen als een soort trompet, of nagemaakte aardewerken schelpen en slakkenhuizen. Bekijk hier een voorbeeld van zo’n trompet uit het Museo Chileno de Arte Precolombino.
Ook vonden archeologen aardewerken hoorns. Deze verschillen van de trompetten doordat de buis uitmondt in een beker die aanzienlijk groter is dan bij de trompet.
Trommels
Foto Drums © Cultura Vicus-Moche, Perù via Wikimedia Commons
Tegenwoordig is de trommel een veelgebruikt muziekinstrument in Latijns-Amerika. En voor de komst van de Spanjaarden gebruikte men het ook. Men maakte trommels van organisch materiaal, zoals leer. In Chile, waar organisch materiaal goed geconserveerd blijft door de droge omstandigheden van de woestijn, vonden archeologen een trommel. Bekijk hier een foto van de trommel. Verder zijn er uit Peru aardewerken Moche figuren bekend van een muzikant met een trommel (200 – 500 n.Chr).
Een ander soort trommel, die er totaal anders uitziet dan de ronde trommels die wij kennen, is de Teponaztli. Het kwam voor in Midden-Amerika en de Azteken en Maya’s gebruikten het. Het is gemaakt met de stam van een boom en bevat een lege ruimte. Men produceerde geluid door tegen het hout te slaan. Bekijk hier hoe de teponaztli klinkt.
Een ander soort trommel uit Centraal-Amerika is de áyotl, gemaakt van de schild van een schildpad. Geluid werd gemaakt door met de hoorn van een hert tegen het schild te slaan.
Amazone
In de Amazone treffen archeologen weinig archeologische vondsten aan die gerelateerd zijn aan muziek. Dit komt doordat onderzoek in het regenwoud lastig is door de slechte bereikbaarheid. Door de toename van de ontbossing kunnen ze tegenwoordig meer onderzoek doen in dit gebied. Verder vergaat organisch materiaal snel onder invloed van het milieu in het tropisch regenwoud, waardoor onderzoekers voornamelijk aardewerk vinden. Om een beeld te krijgen van het soort muziekinstrumenten die vóór de komst van de Spanjaarden in de zestiende eeuw bestonden, kijken onderzoekers vooral naar de muziekinstrumenten die inheemse volkeren vandaag de dag gebruiken.
Een opmerkelijk muziekinstrument is de manguaré, waarmee men geluid maakt door middel van percussie. Het bestaat uit twee boomstammen, eentje dunner dan de ander. Met twee kleine houten hamers slaat men tegen de boomstammen. Het geluid dat geproduceerd wordt kan tot twintig kilometer afstand gehoord worden. Men gebruikt de manguaré voor het aankondigen van boodschappen, ceremoniën, bij oorlogs- en liefdesverklaringen.
Hoewel we niet weten hoe precolumbiaanse muziek klonk, is wel bekend wat voor soort instrumenten men tot zijn beschikking had. En veel van die muziekinstrumenten verschillen niet eens zoveel van wat wij vandaag de dag kennen. Hopelijk zal wetenschappelijk onderzoek meer duidelijkheid geven in datgene wat we allemaal willen weten: het geluid en de ritmes van precolumbiaanse muziek.
Deze bijdrage is onderdeel van de special Film, muziek & street art
