Religieus syncretisme, spiritualiteit en identiteit in de Andes
Landen als Bolivia, Peru en Ecuador lijken op het eerste gezicht heel katholiek, maar de oorspronkelijke bevolking heeft daarin veel inheemse geloofsuitingen opgenomen: religieus syncretisme. Al eeuwen bestaat subtiel verzet, van kunstenaars en anderen, tegen de door de Spanjaarden opgedrongen godsdienst. Vicenta Mamani Bernabé, een Boliviaanse protestantse Aymaravrouw die theologie heeft gestudeerd, zoekt de verbinding tussen inheemse spiritualiteit en christelijke godsdienst, met aandacht voor de positie van vrouwen.
In de koloniale kathedraal van Cusco hangt een indrukwekkend schilderij van het Laatste Avondmaal. Als je er langer naar kijkt, valt plotseling iets op: Jezus en zijn discipelen eten cuy (cavia) en drinken chicha (alcoholische drank op basis van maïs) in plaats van brood en wijn. Zulke kunstwerken werden in de koloniale tijd vaak gemaakt door inheemse kunstenaars. Katholieke priesters en monniken vertelden hen wat ze moesten uitbeelden. Maar de schilders lieten ook iets zien van hoe zijzelf dachten over deze nieuwe godsdienst en cultuur die hen werd opgedrongen. Zo verwerkten ze vaak elementen van hun eigen religie in de kunstwerken.
Ook Maria, de moeder van Jezus, werd anders afgebeeld dan in dezelfde tijd in Europa: Maria in een piramidevormig gewaad tegenover de slanke Europese Maria. De piramideachtige japon zou verwijzen naar de bergen als essentieel onderdeel van de religieuze wereld van de Andesbewoners. Ook vandaag de dag dragen beelden van Maria tijdens processies meestal een wijd uitlopend gewaad. Christus werd vaak afgebeeld met een 
knielange rok, de traditionele dracht van opgroeiende jongens in de vroege koloniale tijd. Verondersteld wordt dat de inheemse artiesten, door Christus als tiener te schilderen in plaats van als volwassen man, lieten zien dat ze hem maar tot op zekere hoogte accepteerden: minder belangrijk dan Maria of hun eigen goden, en zeker niet zo belangrijk als de priesters en monniken wilden dat de bevolking hem zag.
Afgodendienaars, tovenaars en heksen
Hadden de priesters de boodschap van de inheemse schilders in de gaten? Waarschijnlijk niet, anders hadden ze vast niet toegestaan dat deze afbeeldingen hun kerken vulden. Ze zagen de Aymaras, Quechuas en andere inheemse volken als afgodendienaars en hun priesters als tovenaars en heksen. Maar misschien begrepen ze er toch iets van, maar zagen het niet als bedreiging maar eerder als een acceptabele wijze om de inheemse overtuigingen te mengen met het katholieke geloof. De grote meerderheid van de inheemse bevolking liet zich dopen en nam de christelijke godsdienst aan, maar met ruimte voor hun oude wijze van geloven en hun eigen rituelen.
Op het eerste gezicht lijken landen als Bolivia, Peru en Ecuador wellicht heel katholiek, zonder een spoor van inheems geloof. Maar de schilderijen vertellen zowel een verhaal van verzet (door Jezus als puber af te beelden) als van inlijving en opname (Maria tegenover de achachilas en Pachamama, de bergen en Moeder Aarde). Volgens de Nederlandse augustijn Hans van den Berg toont de nog in de eenentwintigste eeuw sterke gedeelde identiteit van de Aymaras in Bolivia, Peru en Chili aan dat zij in staat waren om hun oorspronkelijke cultuur en religie te combineren met vormen van cultuur en religie die hen werden aangeboden of, beter gezegd, opgedrongen.
Wederkerigheid
Volgens Van den Berg was er bij de inheemsen in hun contacten met de buitenwereld, ook vóór de komst van de Spaanse conquistadores, sprake van een tweeledige beweging. Eerst naar buiten, bijvoorbeeld door buiten de gemeenschap te trouwen, of buitenstaanders te vragen als peetouders. En dan naar binnen zoals de hulp die buitenstaanders, zoals peetouders, aan hun compadres (de ouders van hun petekinderen) geven. Je geeft iets om daarna te ontvangen: reciprociteit of wederkerigheid.
Eenzelfde beweging, van binnen naar buiten en terug, zie je in de relatie tussen de Aymaras en het christendom. De Aymaras hebben hun eigen religieuze identiteit niet opgegeven, maar in plaats daarvan het christendom in hun religieuze beleving geïntegreerd door de bovennatuurlijke dimensie van het christelijk geloof te verminderen. De enige die niet, in de woorden van Hans van den Berg, “uit de hemel gehaald is”, is God. Van den Berg veronderstelt dat dit misschien de reden is waarom God een relatief kleine rol speelt in de geloofsbeleving van de Aymaras.
Heiligen
Een veel belangrijker rol is weggelegd voor de heiligen, los santos, die in grote mate geïntegreerd en gelijkgesteld zijn aan de compadres en de voorvaderen, de laatsten gepersonifieerd in de achachilas, de bergen. De santos worden beschouwd als de beschermers en helpers van de gemeenschap, vaak zonder duidelijke link met hun oorspronkelijke historische context. Ofwel: het is vaak niet belangrijk wie de specifieke heilige was of 
wat hij of zij bij leven heeft gedaan. De santo wordt gekoppeld aan een belangrijke rite die samenvalt met zijn feestdag. Sint Franciscus is volgens de officiële doctrine van de katholieke kerk de beschermheilige van de dieren. Maar in een dorp in de Ecuadoraanse Andes wordt hij vereerd als de beschermer van graandragende planten en verschaffer van voedsel, omdat zijn feestdag en die van het dorp (4 oktober) samenvalt met het zaaiseizoen van mais, de belangrijkste bron van voedsel in dit dorp. Een van de redenen was dat priesters keken wanneer een dorp jaarlijks feestte en dan op de heiligenkalender de heilige van die dag erbij zochten en tot beschermheer of -vrouw van het dorp benoemden.
“De aarde geeft niet zomaar”
Hans van den Berg woont al meer dan vijftig jaar in Bolivia en promoveerde in 1989 op een proefschrift over de godsdienst van de Aymaras. Hun religie vindt zijn oorsprong in het klimaat en het landschap op 4000 meter hoogte. De titel van het proefschrift luidt La tierra no da así no más (De aarde geeft niet zomaar) en dat is meteen de kern: op die hoogte moet je hard werken om te overleven, want het klimaat is je niet vriendelijk gezind. De landbouwriten zijn afgestemd op de klimatologische cyclus. De Aymaras richten zich hierbij tot de krachten van de natuur: tot Moeder Aarde (Pachamama) die voortbrengt wat de mens nodig heeft om te leven, en tot de bergen die de regen beheersen.
De Aymaras zien de kosmos als een geheel waarin alles met elkaar samenhangt en sprake is van een zeker evenwicht. Dit evenwicht is niet stabiel en omdat het voortbestaan van de mens ervan afhangt, proberen de Aymaras het evenwicht in de natuur te ontdekken en te bewaren. Daarnaast zijn harmonie en goede verhoudingen binnen hun gemeenschap van belang. Tenslotte wordt een goede relatie met de verpersoonlijkte natuurkrachten onderhouden door het uitvoeren van rituelen en offers. Verstoring van het evenwicht door immoreel gedrag of menselijk falen kan leiden tot het mislukken van de oogst.
Tweede Vaticaans Concilie
De manier waarop de Aymaras het christendom hebben geïntegreerd in hun riten, feesten, geloofsovertuigingen (wat betreft bovenmenselijke krachten) en in hun wereldbeschouwing stuitte op weerstand bij de van oorsprong Spaanse priesters. Pas na het Tweede Vaticaans Concilie (1962 – 1965) kwam er vanuit de clerus meer waardering voor deze wijze van geloofsbeleving. Sindsdien groeide de erkenning dat elke cultuur recht heeft op zijn eigen religieuze ervaring en hier op eigen wijze uiting aan mag geven. Het resultaat van dit in feite eeuwenlange proces is het bestaan van een sterk religieus syncretisme, waarbij geloven elementen van andere geloven hebben opgenomen.
Twintig jaar geleden ontmoette ik in La Paz een bijzondere vrouw die ook schrijft over de religieuze rituelen en gebruiken van de Aymaras: Vicenta Mamani Bernabé. Zij is bijzonder niet alleen omdat zij als vrouw een uitzondering is tussen antropologen en theologen, maar ook om haar protestants-christelijke achtergrond. Ze is de eerste Aymaravrouw met een master in de theologie. Tegelijkertijd is ze trots op haar wortels en draagt een pollera (Boliviaanse rok) en bolhoed, zie haar foto. Tegenwoordig is ze rector van de theologische hogeschool (ISEAT) in La Paz, maar de weg daarheen was niet eenvoudig. Mamani, geboren in Ticohaya, een klein dorp niet ver van het Titicacameer, vroeg zich al jong af waarom vrouwen in de kerk (ze behoort tot de Methodisten) zo’n geringe rol spelen, terwijl ze bij de Aymara- riten belangrijke taken vervullen. Ze besloot theologie te studeren om antwoorden op deze vragen te vinden. 
Uitgangspunt van haar onderzoek was de verbondenheid tussen het christelijk geloof en de Aymara religie. Maar net als binnen de katholieke kerk riep aandacht voor zulke verwevenheid veel weerstand op bij de leiding van de Methodistenkerk. Het Aymara geloof is immers heidens en moet worden afgezworen wanneer je christen wordt.
Aandacht voor vrouwen
Dat Vicenta Mamani feministe is, wordt haar ook niet in dank afgenomen. Complementariteit speelt een belangrijke rol binnen de Aymara cultuur. Man en vrouw vullen elkaar aan. Dat de praktijk anders is, wordt door veel Aymaras geweten aan de invloed van de Spanjaarden; zij zouden het machismo hebben meegebracht. Maar volgens Mamani is het te gemakkelijk om de slechte kanten van je cultuur te wijten aan de buitenwereld; machismo en ongelijke man-vrouw verhoudingen hebben wel degelijk hun wortels ook in de Aymara cultuur. En cultuur is niet statisch, maar blijft veranderen, de enige manier waarop ook jongeren zich zullen blijven identificeren met die cultuur. De boodschap in Mamani’s boeken is tweeledig en duidelijk: christelijke kerken (hier vooral protestantse en evangelische kerken) moeten het gesprek aangaan met de Aymaras over hun geloof. En in die dialoog moet aandacht zijn voor de positie van vrouwen.
Zwangere aardappelen
In haar boek Ritos espirituales y prácticas comunitarias del aymara (Spirituele rituelen en gemeenschapsgebruiken van de Aymara) beschrijft Mamani het culturele en religieuze leven in haar geboortedorp Ticohaya: de wederkerigheid en solidariteit, het respect voor de natuur. Via de rituelen spreekt de Aymara met Moeder Aarde, met de gewassen, met de heuvels en bergen, bomen en rivieren. En zij antwoorden en geven tekenen van leven. Een mooi voorbeeld van deze rituelen is het poten van de aardappelen. Om te beginnen wordt het land omgeploegd, waarbij wat cocablaadjes en suiker met de grond vermengd worden en een kort gebed wordt uitgesproken opdat de ossen hun werk goed zullen doen. De pootaardappelen moeten met zorg omringd worden, omdat ze zwanger en kwetsbaar zijn; je mag ze niet weggooien of erop trappen, dan kunnen ze gaan huilen en weglopen. Voorafgaand aan het poten wordt opnieuw een gebed uitgesproken om Pachamama en de achachilas om een goede oogst te vragen en rampen te voorkomen. Vrouwen zijn degenen die de aardappelen behandelen en poten: zij worden symbolisch als junt’u ampara (warme hand) gezien, in tegenstelling tot mannen van wie gezegd wordt dat zij chachax thä amparawa (kou, ijs en hagel symboliserend) zijn. Het ritueel eindigt met het gezamenlijk kauwen van cocablaadjes.
In een van de interviews voor Mamani’s onderzoek vertelt de zestigjarige Alberto Chuguimia aan Mamani hoe hij de Aymara-rituelen en de deelname aan christelijke kerkdiensten beleeft: “We hebben thuis allerlei rituelen voor verschillende zaken en we nemen ook deel aan de kerkelijke vieringen bij bijzondere gebeurtenissen in de familie. Dat is geen probleem, beide zijn belangrijk, maar de predikanten van andere kerken keuren dit af en zeggen dat dit niet goed is. Maar ik denk dat ze ons vrij moeten laten om ons geloof op onze eigen wijze te beleven, want we doen er niemand kwaad mee.”
Vicenta Mamani vindt de interculturele dialoog geen debat tussen ‘ideeën’ en symbolische universums, maar tussen mensen die middenin deze ideeën en universums leven: “Je kunt niet ‘over’ iets praten, als je niet tegelijkertijd ‘met’ iemand spreekt… De filosofie van de Andes wil niet als ‘exotisch wereldbeeld’ of ‘esthetische uiting’ deelnemen aan een dergelijke dialoog, maar als diepgaande uiting van humanum, belichaamd in deze specifieke cultuur.”
Deze bijdrage is onderdeel van de Bolivia special (april/mei 2021)
