Argentijnse stripheldin tussen scherpte en zelfcensuur
“Als je geen domme dingen doet als je jong bent, heb je niets om over te lachen als je oud bent.” Aldus Mafalda, het bekendste stripfiguur en cultureel erfgoed van Argentinië. Ze ziet eruit als het lieve buurmeisje dat nooit ouder wordt. Maar wacht tot ze haar mond opentrekt, achter haar onschuldige uiterlijk gaat een pittige dame schuil.
De zesjarige rebel heeft een groot sociaal bewustzijn en een tegendraads geweten. Met haar volle bos donker haar en een strik is tegelijkertijd toegankelijk en eigenwijs. Niet voor niets staat haar afbeelding bij de rubriek ‘Vriend worden’ in onze nieuwsbrief. Ze heeft volwassen trekjes en eigenschappen, maar houdt vooral van spelen en pannenkoeken zijn haar favoriete toetje. Ze is verbazingwekkend wereldwijs en idealistisch, maar sceptisch.
Mafalda is een klassieke zwartwit krantenstrip in 3 tot 5 plaatjes die verscheen van 1964 tot en met 1973, bedacht door Joaquín Salvador Lavado Tejón (1932 – 2020), bijgenaamd Quino. Hij is de zoon van Spaanse migranten en tekent vanaf jonge leeftijd. Na de middelbare school doet Quino de kunstacademie in Mendoza, maar daar stopt hij mee, want hij vindt het te saai, te technisch en te academisch.
Charlie Brown
Het is crisis in het Argentinië van de jaren zestig waarin Mafalda opgroeit. Niet gek dus dat ze heel bewust in het leven staat en zich zorgen maakt over uiteenlopende onderwerpen die veel Argentijnen raken: het milieu, veranderende sociale normen, de samenleving, de macht van instituties, ouderdom en dood, economie, de kerk, voetbal, politieke strijd, de positie van vrouwen, kernenergie, overbevolking, kapitalisme, het onderwijssysteem, honger in de wereld, oorlog, vrede én over wat ze wel of niet wil eten.
De problemen van toen sluiten naadloos aan op de zorgen van nu. In die zin hebben de tekeningen weinig aan actualiteit ingeboet, Mafalda is nog altijd onverminderd populair. Ze wordt in 1964 ‘geboren’ in Buenos Aires als een karakter dat Quino maakt voor een lijn van huishoudelijke electronica van het merk Mansfield. Vandaar dat de naam van het stripfiguur begint met de letter M. Het personage moest een kruising worden tussen het stripfiguur Pepita en Peanuts (van Snoopy), waar het inderdaad op lijkt. Daar houdt de vergelijking op, vindt Quino. Want Charlie Brown is een Noord-Amerikaan die zich bezig houdt met persoonlijke issues, terwijl Mafalda Zuid-Amerikaans is en gaat over de sociale contrasten in de wereld om ons heen.
Absolute kwaad
Toch wordt het Mafaldakarakter niet voor Mansfield gebruikt, omdat het als sluikreclame werd beschouwd. Quino blijft tekenen, maar krijgt van kranten en tijdschriften vaak nee te horen. Uiteindelijk wordt Mafalda voor het eerst gepubliceerd in 1964 in het tijdschrift Leoplán als de stripfiguur zoals we die nu kennen. Daarna schittert ze in tijdschriften als Primera Plana en Tipo Rico en in kranten als El Mundo en Siete Días Ilustrados.
Quino schetst met de strip een treffend beeld van de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Het zijn de jaren van dictatuur in Argentinië, net als in veel andere landen in Latijns-Amerika. Mafalda woont met haar familie in de wijk San Telmo in Buenos Aires. Haar ouders zijn typische vertegenwoordigers van de middenklasse. Vader heeft een kantoorbaan en houdt van kamerplanten. Moeder Raquel is huisvrouw die haar studie aan het conservatorium heeft afgebroken om te trouwen en te zorgen voor haar man en twee kinderen. Ze houdt zich bezig met koken, schoonmaken, boodschappen en strijken.
In de Argentijnse cultuur staan familie, vaderland, soevereiniteit, geloof, moraal en de macht van de katholieke kerk voorop, maar deze instituties staan onder druk door een turbulent politiek tijdperk. De wereld is verdeeld in links en rechts, communisme en kapitalisme staan tegenover elkaar en er is een wapenwedloop tussen Oost en West. Staatsgrepen en militaire dictaturen, gesteund door de Verenigde Staten, zijn schering en inslag. Het is een tijd van verdachtmakingen, apathie en staatsterrorisme. Enige vrijplaats waarop kritiek mag worden geleverd is het communisme, de vijand van diverse rechtse regimes in de regio en van de VSk. Zelfs voor Mafalda is het communisme het absolute kwaad, een besmettelijke ziekte waartegen geen vaccin is. Het enige waar ze net zo veel hekel aan heeft, is soep.
Gesloten geest, open mond
Mafalda leeft onder de dreiging van de derde wereldoorlog, een kernoorlog. Logisch dus dat ze enorm is begaan met de mensheid en de wereld. Ze droomt ervan vertaler te worden bij de Verenigde Naties om wereldvrede te steunen. Ze is voor gelijkheid tussen man en vrouw, spreekt vanuit het hart. Daarom zegt ze over zichzelf: “Sommigen houden van me zoals ik ben, anderen haten me om dezelfde reden, maar ik kwam naar dit leven om te proberen gelukkig te zijn…niet om niemand te plezieren!”
Met gezond verstand benoemt ze zaken. Ze denkt na over de zin van het leven, wil bijdragen aan een oplossing voor sociale problemen en hanteert daarbij een logica waar geen speld tussen te krijgen is. Mafalda bevraagt haar ouders, buren, leraren en haar land over van alles en nog wat.
“In dit gezin zijn er geen bazen, we zijn een coöperatie”, zegt Mafalda over haar familie. Kinderen spiegelen de wereld van volwassenen en leggen hun hypocrisie bloot. Ze bekritiseert hen om het gebrek aan wil om de wereld te veranderen, omdat die volwassenen hun linkse rethoriek alleen vanuit een stoel in de woonkamer uiten, maar niet op straat. Mafalda bekritiseert met ironie en humor, met uitdagende vragen en rake uitspraken als “Het grote probleem van een gesloten geest is dat ze altijd hun mond open hebben”. Niet voor niets wordt ze in Argentinië la pequeña contestataria, de kleine tegenspreekster genoemd. Mafalda speelt met andere kinderen en bespreekt tegelijkertijd actuele problemen met hen. Deskundigen stellen dat elke vriend van Mafalda een representant is van een bepaald archetype van de Argentijnse samenleving in die periode.
Zelfcensuur
Quino stopt humor in zijn tekeningen, gebruikt de kracht van beeld en speelt met taal. Dit alles moet stimuleren tot kritisch denken. Wanneer Mafalda de betekenis van het woord democratie leest, barst ze in lachen uit. Want de Argentijnse werkelijkheid is daarvan zo ver verwijderd.
Mafalda is in de turbulente jaren zestig en zeventig mateloos populair. “Iedereen dacht dat Mafalda alles was wat ik dacht. Het was de tijd van veranderingen en grote hoop”, aldus Quino. Zijn werk wordt verzameld in vele bundels, in 1966 verschijnt zijn eerste boekbundel, waarvan de eerste oplage van 5000 exemplaren binnen 2 dagen is uitverkocht. Ook worden er verschillende albums uitgebracht, zoals A mi no me grite! en Esto No es Todo.
Ondanks het dictatoriale klimaat waarin Mafalda verschijnt, krijgt Mafalda relatief weinig met censuur te maken. Quino heeft in die zin ‘het geluk’ dat er in het dictatoriale Argentinië geen bureau van censuur is, zoals bijvoorbeeld in buurland Brazilië. Maar Quino valt nooit individuele politici aan en past wel zelfcensuur toe door onderwerpen als de katholieke kerk, de militairen, seks en homosekualiteit te vermijden. “Pibe, chistes contra la familia no, militares no, desnudos no. Yo nací con autocensura”, zegt Quino.
Toch wordt Mafalda af en toe in de ban gedaan in landen met autoritaire regimes, bijvoorbeeld in Bolivia, Chili en Brazilië. In 1970 wordt een uitgever in Spanje onder de franquistaregering verplicht om een wikkel om een Mafaldabundel te doen met de waarschuwing ‘voor volwassenen’.
Silvio Berlusconi
Ondanks het grote succes en de goede boterham die Quino verdient, besluit hij in 1973 toch te stoppen, want “het zou geen zin hebben om met haar door te gaan”. Hoewel de dictatuur voorbij is, is het politieke klimaat verre van ideaal, en vrienden van Quino verdwijnen. In 1976 vertrekt Quino naar Italië, vlak voordat Videla met een militaire coup weer een dictatuur vestigt. Pas halverwege de jaren negentig verhuist Quino weer terug naar Argentinië.
Quino is vaak gelauwerd voor zijn werk. In 1978 krijgt hij de Gouden Palm, in 1982 verkiezen collega’s hem tot ‘Tekenaar van het jaar’, in 2005 krijgt hij een Prins Clausprijs voor zijn bijdrage aan mensenrechten. Verder wordt hij internationaal vaak geëerd op boekenbeurzen en wordt zijn werk geëxposeerd. Als klap op de vuurpijl krijgt Mafalda in 2014 als eerste stripfiguur (en fictief karakter) ter wereld de onderscheiding van Légion d’Honneur.
Quino is wars van merchandising van Mafaldaproducten, maar er is zo veel piraterij dat hij in 1972 een contract tekent voor merchandising en tekenfilms, Quinoscopios. Daarnaast ‘leent’ Quino Mafalda alleen uit in reclame voor mensenrechtenissues en andere goede doelen zoals het Rode Kruis, een tandartscampagne en onderwijs. In 1977 tekent Quino Mafaldafiguren op verzoek van Unicef voor een wereldcampagne over de Verklaring van rechten van het Kind. In 2009 schittert Mafalda in een paginagrote advertentie in de Italiaanse krant La Repubblica om vrouwonvriendelijke opmerkingen van de toenmalige premier Silvio Berlusconi te bekritiseren.
Icoon
Felipe
Een naïef en verlegen jongetje dat te lui is om huiswerk te maken. Hij houdt van stripverhalen, schaken, ‘cowboy en indiaan’ spelen en van The Beatles en is verliefd op Muriel. “Het zou ideaal zijn om het hart in het hoofd en de hersenen in de borst te hebben”, zegt Mafalda over de liefde.
Generaties Spaanstalige krantenlezers zijn met Mafalda opgegroeid. Ze is bekend en geliefd tot over de landsgrenzen, in Latijns-Amerika en ver daar buiten. Wereldwijd zijn er meer dan 20 miljoen boeken verkocht, is Mafalda vertaald in meer dan dertig talen, waaronder het Engels, Gallicisch, Farsi, Koreaans en braille. In Nederland verschijnen in 1981 een paar Mafaldabundels, maar de Nederlandse versie is geen groot succes door de gebrekkige vertaling en slecht ingekleurde plaatjes. Inhoudelijk komen de verwijzingen naar bureaucratie en autoritaire regimes onvoldoende over in het vrije en veilige Nederland.
Julio Cortázar
Toch is Mafalda naast een tijdsbeeld ook een universele strip, waarbij iedereen wel aanvoelde dat ze groter was dan haar bescheiden inktformaat. Als herkenbaar icoon van de Latijns-Amerikaanse popcultuur wordt ze serieus genomen door vriend en vijand en had ze fans onder intellectuelen als Gabriel García Márquez en Umberto Eco. Wanneer landgenoot, schrijver en intellectueel Julio Cortázar wordt gevraagd wat hij van Mafalda vindt, antwoordt hij: “No tiene importancia lo que yo pienso de Mafalda. Lo importante es lo que Mafalda piensa de mí” (Het doet er niet toe wat ik van Mafalda vind. Wat belangrijk is, is wat Mafalda van mij denkt).
Guille
Het broertje van Mafalda. Hij is een peuter, verliefd op Brigitte Bardot.
Burocracia
Het schildpad dat Mafalda en Guille als huisdier hebben. Het dier haat soep, net zoals Mafalda.
Meer weten over Mafalda? Lees dan het boek van Isabelle Cosse, Duke University Press, 2019, Mafalda: Middle Class Everyday Life and Politics in Argentina, 1964-1973
Manolito Zoon van een Spaanse migrantenkoopman. Net zoals zijn vader is hij materialistisch, weinig cultureel ontwikkeld en alleen geïnteresseerd in geld. Hij heeft een vierkant hoofd met kort haar en haat de Beatles.
Susanita Een blond, oppervlakkig meisje met een grote kin dat te veel praat en zich bezighoudt met roddels en mode. Ze uit zich racistisch, is conventioneel, en gehoorzaam aan autoriteit: het tegenovergestelde van Mafalda. Ze gelooft in de traditionele vrouwenrol, wil trouwen en moeder worden. Ze vindt Manolito stom, is verliefd op Felipe, maar Felipe niet op haar.
Miguelito Een blonde, Italiaanse migrantenzoon, een dromer met metafysische gedachten. Hij is naïef en egocentrisch, een pestende fascist. Zijn autoritaire ideeën heeft hij opgepikt van zijn opa, die Mussolini-aanhanger is.
Dochter van een socialist. Ze is klein, liberaal en ruimdenkend, het tegenovergestelde van Manolito en Susanita.
Dit artikel is onderdeel van de Argentinië Special, oktober-november 2023
