De lange traditie van street art als vorm van politieke expressie
Een muurschildering van de Braziliaanse president Jair Bolsonaro die aan het touwtrekken is met verplegers, op de muur gespoten leuzen in de straten van Bolivia die mensen oproepen te stemmen tijdens de verkiezingen of in Chili om het aftreden te eisen van president Sebastián Piñera. Een muurschildering in Honduras om de vermoorde inheemse milieuactiviste Berta Cáceres te eren (foto). Straatkunst is een belangrijke vorm van politieke expressie in Latijns Amerika. Variërend van simpele teksten met behulp van graffiti tot prachtige muurschilderingen wordt street art (straatkunst) gebruikt om politieke ideeën te verspreiden. Het kent een lange geschiedenis in de regio en is nog steeds een van de belangrijkste communicatiemiddelen voor veel mensen.
Tijdens de golf van protesten die de afgelopen jaren door Latijns Amerika trok was de straat het museum waar activisten en kunstenaars hun ideeën tentoonstelden. Latijns Amerikaanse street art is vaak politiek en weerspiegelt de voortdurende strijd op het gebied van ongelijkheid, mensenrechten en democratie. Het is een belangrijk expressiemiddel waarmee de bevolking onderling en met de overheid communiceert. Zo stonden tijdens de protesten in Chili de muren vol met leuzen die het beleid van president Piñera en het harde optreden van de politie bekritiseerden. Een bekend voorbeeld is de afbeelding van de hond die de naam Negro Matapacos, de Zwarte Politiedoder kreeg.
Lange geschiedenis
De Latijns Amerikaanse street art is door verschillende artistieke stromingen beïnvloed. Een belangrijke voorloper zijn de Mexicaanse muurschilderijen, murales mexicanos, waarbij schilders sociaal en maatschappelijk geëngageerde kunstenaars muurschilderijen maakten. Ook de graffitibeweging, die ontstond in New York, heeft een grote impact gehad. Waar bij de muurschilderingen de boodschap voornamelijk via een afbeelding wordt overgebracht, spuiten graffitiartiesten zinnen op de muur om dit te doen. Maar veel artiesten voegen tekst toe aan de muurschildering.
De evolutie van de street art loopt parallel met de politieke geschiedenis van Latijns Amerika. Street art in Latijns Amerika is nauw verbonden met de sociale en politieke strijd die diep is geworteld in de cultuur en in haar complexe geschiedenis. Tijdens de vele periodes van onrust en strijd ontstonden kunstbewegingen die street art gebruikten als instrument om te protesteren, op te roepen tot actie of het systeem te bekritiseren.
Kunst tegen de dictatuur
Tijdens de koude oorlog waren verschillende Latijns Amerikaanse landen militaire dictaturen. De media werden gecontroleerd door de regimes en de bevolking werd het recht ontnomen zich te uiten. Dit maakte graffiti het meeste toegankelijke communicatiekanaal voor dissidenten, demonstranten en radicalen. Bovendien was het een manier om de democratische waarden te onderstrepen midden in een dictatuur. Alleen al de ongehoorzaamheid van het schrijven op de muur was een symbool van verzet.
In Brazilië gebruikten jongeren in de Jaren veertig en vijftig ‘Pixação’, waarbij met teer op een cryptische manier overwegend politieke boodschappen op de muur geschreven werden. Leuzen zoals ‘Abaixo A Ditadura’(weg met de dictatuur) waren op de muren in de steden te lezen. In Argentinië gebruikten arbeiders tijdens demonstraties in 1945 krijt tegen de militaire machthebbers. Ze schreven hun boodschappen op gebouwen, muren en, tot grote ergernis van de dominante klasse, op nationale monumenten.
In Chili gebruikte de Brigada Ramona Parra (BRP), opgericht in 1968 door een groep jonge communisten, street art aanvankelijk om de toenmalige president Salvador Allende te steunen. Toen in 1973 Generaal Augusto Pinochet de macht greep werden BRP-activisten gearresteerd en gemarteld en werden hun muurschilderingen overschilderd. Juan Tralma, een van de oprichters van de BRP, legt uit hoe zij, eenmaal ondergedoken, toch doorgingen met hun vorm van protest: “Het was onmogelijk om grote muurschilderingen te schilderen, dus we schilderden gewoon een simpele letter R, omringd door een cirkel met een ster ernaast. De R stond voor resistencia (verzet), de cirkel was een teken van eenheid en de ster een symbool van de BRP.”
Een eenvoudige letter toonde de onderdrukte bevolking de aanwezigheid van het verzet, hiermee het gevoel doorbrekend dat het totalitaire regime daadwerkelijk alles controleerde. Bovendien zijn de korte symbolen, zoals het schrijven van de letter R door activisten, moeilijk te controleren. De street art vormde een zeer krachtig, invloedrijk en geaccepteerd middel, aangescherpt door jaren van militaire onderdrukking. Het was voor de bevolking een vorm van therapie in een tijd waarin ze haar leed in stilte moest dragen. De onderdrukking van de vrije mening tijdens de dictatuur leidde zo juist tot een waardering ervan.
Media
Na de beëindiging van de dictatuur werd het gecentraliseerde systeem overgenomen door rijke en machtige families. In veel landen worden de media nog altijd gedomineerd door deze families, die nauwe banden hebben met politici. Zo is in Mexico en Colombia meer dan de helft van alle media (televisie, radio, print en online) in handen van respectievelijk elf en vier families, in Brazilië is meer dan 70 procent van de media in de handen van slechts vier bedrijven.
De constructie van de Latijns Amerikaanse mediaruimte was niet het resultaat van een strijd voor deelname of debat. John Sinclair, als hoogleraar op het gebied van media verbonden aan de universiteit van Melbourne, Australië, heeft veel onderzoek gedaan naar de rol van de media in Latijns Amerika en omschrijft deze ontwikkeling als volgt: “Bedrijven worden gecontroleerd door patriarchale dynastieën en dit is typerend voor de mediastructuur in een groot deel van Latijns Amerika. Veel repressieve elementen uit de periodes van dictatuur zijn op hun plaats gebleven of zijn overgegaan in subtielere vormen van censuur en controle. Media-eigenaren en politieke elites maken graag gebruik van de steeds prominentere rol van de media bij het vormgeven van de politiek in de regio, om hun eigen agenda en belangen na te streven.”
Street art en democratie
De beperkte toegang tot de media voor mensen met alternatieve opvattingen kan verklaren waarom ook na de transitie naar democratie de street art zo’n belangrijke vorm van expressie is gebleven. Een graffititekst in Medellín, Colombia vat dit treffend samen: “De staat heeft de media, wij hebben de muren”. In de openbare ruimte vormt street art de stem van de gemeenschap, gemarginaliseerde groepen en jongeren die willen worden gehoord.
Politicoloog Olivier Dabène, verbonden aan de universiteit van Parijs, heeft de wisselwerking tussen street art en (lokale) democratie in Colombia, Brazilië, Cuba, Mexico en Chili onderzocht. Volgens hem speelt street art een belangrijke rol binnen de democratie: “Wanneer kunstenaars de openbare ruimte binnenvallen om hun woede te uiten en claims of verklaringen te verspreiden, vergroten ze het publieke bewustzijn, voeden ze het publieke debat en houden ze de autoriteiten verantwoordelijk. Ze kunnen ook communiceren met buren en zo bijdragen aan gemeenschapsopbouw. Zo gedragen ze zich als stadsburgers en bevorderen de democratie op straatniveau.” Hij geeft als voorbeeld een graffititekening van Fidel Castro, in de tijd dat hij nog leefde, met daaronder “90+”. Enerzijds kan het worden geïnterpreteerd als een herinnering aan het feit dat de geliefde leider erg oud was. Anderen zagen in de tekening de kritiek dat Castro al zo lang de koers van het land had bepaald. Er werd over gesproken en dat bracht een debat op gang in het vastgeroeste Cubaanse systeem.
Massamedia
Ook met het oog op de opkomst van sociale media als Facebook en Instagram is het bijzonder dat street art nog altijd zo’n grote rol speelt in de regio. Volgens adverteerders wordt een billboard dagelijks door meer dan de helft van de inwoners van een stad gezien. Dit geeft een idee over de mogelijke reikwijdte van een muurschilderij.
Daarnaast maakt de reproduceerbaarheid van sjablonen, die kunnen worden ingespoten, het mogelijk een boodschap over te brengen via meerdere muren. Een bekend voorbeeld is het Argentijnse artiestencollectief Vomito Attack, opgericht als reactie op de economische crisis van 2001. Zij gebruikten sjablonen om hun boodschappen van anti-consumentisme en onvrede over politieke corruptie te verspreiden. Street art biedt zo een universele, toegankelijke, en gedecentraliseerde vorm van massamedia.
Maatschappelijk debat
Het is gebleken dat street art niet is verdrongen door technologische vormen van communicatie. Zij vullen elkaar juist aan. De Cubaanse graffitiartiest El Sexto spoot QR-codes op muren die mensen met behulp van een telefoon konden lezen: “Mensen waren erg nieuwsgierig om te weten wat het kleine vierkantje vol pixels zei, dus zochten ze iemand met een smartphone met de QR-lezer-applicatie om ze te begrijpen. Daarna lazen ze het bericht: “El Sexto”, “Weg met de Castros!” of de verspreiding van een evenement op de alternatieve scène. Het was een vorm van spotcensuur door middel van nieuwe technologieën.”
Doordat afbeeldingen van street art worden verspreid over het internet blijven ze lang nadat het originele bericht is verdwenen, bestaan. Ook wordt hiermee het bereik vergroot en dus de impact op het maatschappelijk debat. Tijdens het Wereldkampioenschap(WK) voetbal in Brazilië in 2014 waren in verschillende Braziliaanse steden muurschilderingen te zien waarop kritiek werd geuit op het WK in een land geteisterd door armoede. Ze werden gefotografeerd, volop gedeeld op sociale media en overgenomen door de Braziliaanse en internationale media. Dit toont de impact die street art kan hebben.
Geroemd en verguisd
In Latijns Amerikaanse is er een hoge acceptatie voor street art. In verschillende landen zijn wetten aangenomen die deze kunstvorm hebben gelegaliseerd. Braziliaanse artiesten als Os Gêmeos en Eduardo Kobra (foto) worden zowel binnen als ver buiten Brazilië geroemd. Echter, de werken van pixadores, de stroming die opkwam tijdens de dictatuur, worden inmiddels door een groot deel van de bevolking veracht. Dat is tekenend voor de ongelijkheid in Brazilië. De hedendaagse makers van muurschilderingen hebben vaak een opleiding genoten, komen uit de middenklasse en hebben overwegend een lichtere huidskleur, terwijl de pixadores vaak helemaal geen onderwijs hebben gevolgd en uit de arme wijken komen. De kunstartiesten worden door de politie met rust gelaten terwijl pixadores, vaak hardhandig, worden aangehouden. Er zijn verschillende berichten dat ze door agenten zijn bespoten met graffiti, van hun kleren ontdaan en in de rivier gegooid of zelfs werden gedwongen verf te eten. Het is opvallend dat het middel van straatartiesten om ongelijkheid te bespreken juist tot een ongelijke behandeling leidt.
Het toont dat street art door verschillende groepen kan worden gebruikt voor verschillende doeleinden. Waar muurschilderaars zich verzetten tegen maatschappelijke ongelijkheid, is het verzet van pixadores vooral gericht tegen de politie en specifiek tegen de rijkere bevolking. De pixador en activist Cripta Djan legt uit waarom zij juist naar de betere wijken gaan om hun werk te tonen: “We geven er gewoon niks om, weet je? We komen daar aan en er is een stel rijke mannen, klootzakken en een stel hypocrieten. We gaan daarheen en doen wat we moeten doen, geen schaamte. En als iemand er iets van zegt, maken we ruzie. Het gaat erom ze te confronteren. Het kan ons niet schelen. Pixadores laten het iedereen zien. Het is pure anarchie, het is haat.”
Continu in beweging
Recentelijk heeft de strijd tegen het coronavirus verschillende sociale bewegingen grotendeels het zwijgen opgelegd, maar door street art worden ze nog steeds gehoord. Een nieuwe vorm van artistiek protest verspreidt zich over de muren van gebouwen en activisten beginnen hun stem weer te vinden door woorden en beelden op gebouwen te projecteren door gebruik te maken van projectors. Laura Mora, een 39-jarige filmmaker die dit gebruikt in Colombia, legt uit: “We besloten dat het een leuk idee was om de protestgeest levend te houden en niet het coronavirus andere zaken te laten overschaduwen “. Van teer, krijt tot projecties, street art vindt continu nieuwe manieren, is continu in beweging. Het verspreiden van boodschappen op de muren is diep geworteld in de Latijns Amerikaanse cultuur.
Deze bijdrage is onderdeel van de special Film, muziek & street art
