Festivals en chichabier, de basis van een groot rijk
Hoog in de Andes ligt Tiwanaku, de belangrijkste precolumbiaanse stad van Bolivia. Het gaf de naam aan een van de machtigste rijken van Zuid-Amerika. En ook tegenwoordig blijft Tiwanaku belangrijk. Zo inaugureerde voormalig president Evo Morales zijn derde regeringstermijn in de pre-Inca stad. Wat maakt Tiwanaku zo bijzonder?
Het Tiwanaku-rijk floreerde tussen het jaar 500 en 1000 na Christus. Zijn invloedssfeer strekte zich uit tot in Chili, Argentinië en Peru. Het lag op vierduizend meter boven het zeeniveau, in het hoogland van de Andes – de op een na hoogste hoogvlakte ter wereld, na Tibet. Het leven was er hard: de lucht was dun en de temperatuur kon binnen een dag 25 graden schommelen. Hoe kon Tiwanaku uitbloeien tot een van de grootste en meest invloedrijke beschavingen van Zuid-Amerika?
Landbouw was essentieel voor de ontwikkeling van Tiwanaku. Rondom het Titicacameer vestigden zich duizenden jaren geleden gemeenschappen. Hier was de grond vruchtbaar en het klimaat stabiel. Met bevolkingsgroei verspreidde de landbouw zich dieper de Andes in, waar het landschap vijandig en desolaat werd. Maar dankzij een ingenieus irrigatiesysteem kon men de landbouwvelden (de sukakollos) hier bewateren en beschermen tegen sterke temperatuurschommelingen. Ook legde men terrassen aan in het verticale landschap. Het vergde een enorme inspanning vanuit de lokale bevolking om, zonder trekdieren, dit vernuftige landbouwsysteem aan te leggen. Samenwerking was cruciaal om te overleven.
Gigantische kalenders
Rond het jaar 200 na Christus was Tiwanaku een kleine nederzetting, bestaande uit adobe huizen. Driehonderd jaar later begonnen haar inwoners met de bouw van een ceremonieel centrum dat ontworpen was langs astronomische lijnen. Vandaag de dag zijn de ruïnes van dit centrum nog te bezichtigen. Het Kalasasaya-plein (foto Claudia Klok) diende voor het meten van de beweging van de zon. Een gigantische kalender dus, waarmee men kon bepalen wanneer de lente-equinox viel, die de start van het landbouwseizoen inluidde.
Het Kalasasaya-plein diende ook als religieus festivalterrein. Het plein wordt omringd door monolithische steles, soms van menselijke figuren. De Ponce stele (foto Claudia Klok) is daarbij van groot belang voor het begrijpen van de betekenis van het plein: archeologen interpreteren het als de beeltenis van een priester die een pijp met hallucinogene middelen en een beker voor chicha (maïsbier) vasthoudt. In en rondom het plein hebben archeologen herhaaldelijk soortgelijke chichabekers opgegraven. Ze concluderen dat hier duizenden mensen bijeenkwamen om gezamenlijk ceremonies te houden en offers aan de goden en de natuur te brengen.
Een ander belangrijk monument van Tiwanaku is de Zonnepoort, versierd met figuren van goden die geassocieerd worden met de zon, de regen en andere natuurkrachten. Voordat de poort in de twintigste eeuw werd verplaatst, scheen de zon erdoorheen tijdens de zonnewende. De ligging van de zonnepoort had, net als het Kalasasaya-plein, een kalenderfunctie.
Tevreden goden
Archeologen hebben in Tiwanaku geen aanwijzingen gevonden van militaire macht, koningen of een heersende, politieke elite. Ze vermoeden dat de sterke invloed van Tiwanaku gebaseerd was op religie en samenwerken. En de uitdagende leefomstandigheden in het hoogland liggen hieraan ten grondslag: als de goden tevreden waren, kon men verzekerd zijn van de overvloed van de landbouw.
Tempels in Tiwanaku (foto Claudia Klok) waren gewijd aan de natuur, aan bergen die het rijk van smeltwater voorzagen voor de irrigatiesystemen. Op de Akapana-tempel werden volgens archeologen mensenoffers gebracht. Alles met als doel de balans van regen en zon te behouden, waar het rijk zo afhankelijk van was voor zijn overleving.
Ook buiten de stad Tiwanaku zijn tempels gevonden bestemd voor het brengen van offers en het houden van ceremonies. In het Titicacameer bevindt zich het Eiland van de Zon, een rituele plaats voor het Tiwanaku-rijk. Op het nabijgelegen Khoa-rif vonden onderwaterarcheologen in 2013 diverse religieuze objecten van goud, halfedelstenen, metalen ornamenten en wierookbranders. Ook troffen ze resten van dierenoffers aan. Vijf objecten gemaakt van Spondylus-schelpen afkomstig uit de Stille Oceaan vormden een verrassende vondst. Dit is een bewijs voor langeafstandshandel. Zeer waardevolle objecten werden geofferd, met als doel een kwetsbaar landbouwsysteem staande te houden.
Festivalkoorts
Rond het jaar 700 begon het rijk zich uit te breiden naar vergelegen regio’s in Chili, Argentinië en Peru. Archeologen zien hier geen tekenen van expansiedrift, of het uitbouwen van een imperium. In Cochabamba, gelegen in centraal-Bolivia, treffen archeologen chichabekers daterend uit het jaar 700 en 1100. De festivalkoorts bereikte andere streken. De bekers werden lokaal gemaakt, maar wel in de stijl en met de iconografie van Tiwanaku. Archeologen denken dat de religieuze ideeën uit Tiwanaku zich over het gebied verspreidden, en daarmee de ceremonies, de offers en de chicha.
Andere grote rijken uit Latijns Amerika, zoals die van de Inca’s of de Azteken, hanteerden militaire macht en een aristocratische elite om bevolkingsgroepen te overheersen. Bij Tiwanaku was hier geen sprake van. Het Andresrijk kon zijn invloedsfeer uitbreiden dankzij collectivisme, samenwerking en delen, vanuit een algeheel belang: overleven. Dit cruciale verschil is kenmerkend voor Tiwanaku.
Totorariet
Deze mindset was de basis voor het bouwen van het ceremonieel centrum van Tiwanaku. De monumenten in de stad zijn gemaakt van rotsblokken van een specifiek soort vulkanisch materiaal. Archeologen identificeerden de steengroeve op een schiereiland in het Titicacameer, op veertig kilometer afstand van de stad. De rotsblokken werden vanuit hier over het Titicacameer getransporteerd. Archeologen reconstrueerden de transportroute aan de hand van een spoor van verlaten blokken tussen meer en stad. Maar hoe kon men, zonder trekdieren, wielen of katrollen, rotsblokken van tien, twintig of zelfs vijftig ton verplaatsen? En van welk materiaal waren de transportboten gemaakt? Het Titicacameer ligt ver boven de boomgrens.
Het antwoord vonden archeologen langs de oevers van het Titicacameer, waar het totorariet groeit: een zeer sterke rietsoort waarmee tegenwoordig inheemse volkeren rieteilanden, huizen en boten bouwen. Archeologen besloten in 2002 om de proef op de som te nemen en lieten de lokale bevolking een vijftien meter lange boot van totorariet bouwen. Hiermee verplaatsten ze vanuit de steengroeve een negen ton wegend rotsblok tot de oever aan de Tiwanaku-kant. Vanuit daar werd het rotsblok door vijftig mannen, vrouwen en kinderen met touwen voorgetrokken, zo’n zestig meter in minder dan een uur. Door samen te werken aan een gezamenlijk doel werd het ceremonieel centrum van Tiwanaku opgebouwd.
Klimaat
De afhankelijkheid van het klimaat werd Tiwanaku (foto Claudia Klok) uiteindelijk fataal. Op vijfduizend meter hoogte, in een gletsjer in de Andes, troffen archeologen het bewijs aan. Vijfhonderd jaar lang profiteerde Tiwanaku van de nodige stabiliteit in het klimaat om uit te groeien tot een van de belangrijkste beschavingen van de Andes. Maar opeens diende zich rampspoed aan. De toevoer van smeltwater stopte plotseling. Onderzoek naar het ijs uit de gletsjer wijst uit dat rond het jaar 1100 een eeuwen durende droogte begon. Het landbouwsysteem waar Tiwanaku zo sterk van afhankelijk was, stortte finaal in.
Op de stenen monumenten zijn sporen te zien van vernieling; beeltenissen van gezichten zijn vernietigd; beelden onthoofd. Tiwanaku werd verlaten. Vierhonderd jaar later beschreven de Spanjaarden Tiwanaku als een ruïnestad. Die gebruikten de rotsblokken als basis voor hun kerken.
Het Tiwanaku-rijk hield op te bestaan en de inwoners trokken zich terug in kleine gemeenschappen, verspreid over de Andes. Bijna duizend jaar na het instorten van Tiwanaku is het katholicisme de dominante religie van Bolivia. Maar de Aymara, de afstammelingen van Tiwanaku, houden nog altijd vast aan hun eeuwenoude geloof en tradities.
Ieder jaar op 21 december vieren inheemse Andesvolkeren in Bolivia Illapacha, ook bekend als Illa en Ispalla. Met dit feest verwelkomen ze de jonge gewassen na het inzaaien van de landbouwvelden. Pachamama – moeder aarde – wordt bedankt voor al het voedsel dat afkomstig is van planten en dieren. Men houdt ceremonies met als doel het vernieuwen en verzekeren van het leven. Dat gebeurt tegenwoordig ook in Tiwanaku. In december 2020 verwelkomde voormalig president Evo Morales hier de eerste zonnestralen van de zonnewende.
Vandaag de dag, duizend jaar na de instorting van Tiwanaku, is er nog altijd een sterke relatie tussen de stad en de Andesbevolking. De Aymara verwelkomen hier het nieuwe landbouwjaar en voeren ceremonies uit om zich te verzekeren van de balans die zo belangrijk is voor hun overleving. Zij houden Tiwanaku levend.
Deze bijdrage is onderdeel van de Bolivia Special (april-mei 2021)
