Interview met intercultureel filosoof Renate Schepen over Latijns-Amerikaanse filosofie
Socrates, Kant, Nietzsche, wereldwijd kent men deze denkers. In de filosofie ligt veel focus op westerse denkers, vindt intercultureel filosoof Renate Schepen. In juli gaf ze de vijfdaagse cursus Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse filosofie aan de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW). La Chispa liep een cursusdag mee op het landgoed van ISVW in Leusden en ontmoette Schepen daarna in Amsterdam voor een interview.
Schepen studeerde filosofie aan de Vrije Universiteit, in Uruguay en in Ghana. In 2004 studeerde ze af in de Afrikaanse filosofie. Ze promoveerde aan de Universiteit van Wenen op epistemic justice, het rechtdoen aan andere dan westerse kennissystemen. “Het is belangrijk dat de waarde van kennis van niet-westerse oorsprong erkend wordt. Voor mijn promotieonderzoek onderzocht ik het werk van Heinz Kimmerle, een pionier op het gebied van Afrikaanse filosofie. Hij overleed in 2016 op 85-jarige leeftijd. Als we willen dat die kennis niet verloren gaat, moeten we dat werk meer kenbaarheid geven. Daarom geef ik les in Afrikaanse filosofie. Ik zet vervolgens nog een volgende stap door onder andere in dialoog te gaan met kunstenaars en met vrouwelijke Afrikaanse filosofen.”
In de cursus combineert Schepen Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse filosofie niet toevallig. “De continenten zijn verbonden via het sleuteljaar 1492, toen de Spanjaarden Amerika ‘ontdekten’. Dit leidde tot handel in tot slaaf gemaakte mensen van het Afrikaanse continent om in Latijns-Amerikaanse landen op plantages te gaan werken. Afrika en Latijns-Amerika delen een pijnlijke geschiedenis van kolonisatie door het Westen. Deze heeft in Latijns-Amerika nog veel langer geduurd. De Trans-Atlantische slavenhandel naar Latijns-Amerika was een enorme uitwisseling, ook in het denken. De welvaart hier in Europa is gebaseerd op twee continenten waar we weinig over leren. Er zitten kanten aan die niet altijd even prettig zijn, zoals slavernij en uitbuiting. Er zijn filosofen uit de westerse canon die racistisch zijn en met hun gedachten hebben bijgedragen aan die ideologieën en de kolonisatie, slavernij goedkeuren, zoals Kant en Hegel. Als we alleen die filosofen leren, wat doet dat dan met ons denken? Er zit een kritische kant in het verhaal dat ik houd. Juist die andere filosofieën bieden andere manieren van denken en omgaan met elkaar, die aansluiten op waar nu behoefte aan is.”
Filosofía andina
“De westerse academische wereld vindt dat iets pas filosofie is als het op schrift staat. Maar filosofie is niet alleen in boeken te vinden, maar ook in een gesprek tussen mensen”, stelt Schepen. Gek genoeg ligt ook in Afrika en Latijns-Amerika dezelfde focus op westerse filosofie. “Dat hoor ik uit de academische wereld daar. De oorsprong daarvan ligt bij de Spaanse kolonisatie, waarbij epistemicide, verwoesting van kennissystemen, plaatsvond.”
Ze ziet wel een verschuiving. “Er ontstaat langzaam meer bewustzijn voor eigen filosofieën. In Zuid-Afrika ontstond in 2015 de Rhodes Must Fall-beweging. Rhodes was een Engelse imperialist en zijn beeld stond voor de Universiteit van Kaapstad. Dat hebben ze omvergetrokken. Het is onderdeel van een beweging, waarin ze uitspreken ‘we willen onze eigen filosofieën, we willen zwarte docenten’. Universiteiten op het Afrikaanse continent kijken daardoor wat ze doceren en van wie de lesstof komt. Koloniale verhoudingen werken nog door op universiteiten, dat is in Latijns-Amerika ook zo.”
Werk van de Mexicaanse kunstenaar Mariana Castillo Deball (expositie Amarantus). Haar werk gaat over hoe de Mexicaanse pre-koloniale geschiedenis is toegeëigend en geïnterpreteerd. Foto: Hanne Hagenaar.
Latijns-Amerika heeft van oudsher haar eigen filosofieën. In filosofia andina van de Inca’s is bijvoorbeeld net als in de Yoruba filosofie in het huidige Nigeria een belangrijk kenmerk de gedachte van complementariteit, het een bestaat niet zonder het ander. Bijvoorbeeld een boom en de schaduw daarvan. Die zienswijze neutraliseert machtsverhoudingen, die je wel ziet in de westerse manier van kijken van binaire oppositie, waarin zaken aan elkaar zijn tegengesteld. De Maya’s beschouwen tijd als cyclisch, tegenover tot de lineaire beleving ervan in het westen.
Witte mannen
Er zijn ook interessante hedendaagse Latijns-Amerikaanse denkers. “Bijvoorbeeld Walter Mignolo (Argentinië), die actief is op het gebied van dekolonisatie. Hij creëert bewustzijn van machtsmatrixen. Waar staan we en zijn we onszelf bewust daarvan?” Een andere naam is Mignolo’s landgenoot Enrique Dussel. “Die staat aan de basis van de politiek geëngageerde bevrijdingsfilosofie. Hij staat dekolonisering van het denken voor en het afbreken van het Eurocentrisch wereldbeeld. Hij sluit aan bij inheemse filosofieën. Hij geeft nog steeds colleges, nu vooral online. Waar een dominante manier van denken in de westerse filosofie, zoals bij Hegel, een zoektocht naar de universele waarheid is, is de filosofie van Dussel contextfilosofisch. Dus je bent niet los van je omgeving, de natuur en de mensen om je heen.”
Heel lang is de westerse filosofie beoefend door witte mannen. “Dat werd gezien als de norm. Ze zorgden niet voor de kinderen, hadden tijd om na te denken over de wereld. Het idee was: we zijn neutraal. Het maakt niet uit waar ik gesitueerd ben of wie ik zelf ben. Dat is een beperkte manier van kijken. Contextfilosofie is het tegenovergestelde: hoe en waar je gesitueerd bent, is bepalend voor wie je als onderzoeker bent. Op het moment dat je je positie benoemt, in mijn geval bijvoorbeeld als geprivilegieerde vrouw die de universiteit bezocht, dan ga je op een andere manier je onderzoek in.”
Alberto Acosta, een Ecuadoriaanse econoom en socioloog, toont hoe de filosofische beweging buen vivir aansluit bij hedendaagse problematiek en de noodzaak om ons anders tot de aarde te verhouden. Hij pleit voor de rechten van de aarde, gebaseerd op de kennis van de inheemse bevolking. Dat wordt in de grondwet van Ecuador erkend, in Bolivia ook. In Latijns-Amerika staat de filosofie niet los van de politiek, omdat het altijd verbonden is met handelen.”
Smaak
In het westen staat rationaliteit los van emotionaliteit, signaleert Schepen. “Denken en voelen zijn tegengestelden. In de Latijns-Amerikaanse filosofie die ik behandel staat het sensibiliseren meer op de voorgrond, het voelend denken. In het westen doen we alsof het niet uitmaakt als je buiten staat of het regent of niet. Ik denk dat de gedachte en je manier van filosoferen daardoor wel wordt beïnvloed.”
Schepen geeft kunst een rol in haar cursus. “Eva Kijlstra, een mimespeler gaf een performance. We waren buiten, in het bos. Het is improvisatie en sluit goed aan bij de filosofie die we behandelen. Ze bedenkt niets van tevoren, ze voelt wat er is.”
“De manier waarop je kijkt, doet iets met je. Kunst kan je bijvoorbeeld raken, maar je bent niet met filosofie bezig. Terwijl Latijns-Amerikaanse filosofieën juist vinden dat kunst je sensibiliseert. Daardoor denk je op een andere manier, het hoort bij het filosoferen. Vanuit een westers perspectief denk je misschien ‘leuk, zo’n avondprogramma, met een kunstenaar’.”
Hoe reageerden de cursisten erop? “Ze vonden het mooi, interessant. Daarna moesten de cursisten zelf in het bos staan en stilstaan bij wat ze voelden. Hoe verhouden we ons tot elkaar? Niet alleen visueel, op een westerse manier. Welke zintuigen gebruik je om je je te verhouden tot anderen? Ook kwam Seandy Achthoven, een Nederlands-Surinaamse kunstschilder, langs met portretten die ze had gemaakt. Wat doen de portretten met de cursisten? Wat wil je het portret vragen en wat zegt het tegen je terug? Vanuit die verbinding ga je anders denken.”
Schepen combineert bewust filosofie met kunst. “Beiden zijn een tegenkracht tegen heersende opvattingen en kennen geen hiërarchie. Bovendien ontbreekt de vooruitgangsgedachte, die dominant is in het westen.” Het lichaam mag ook meedoen, vindt ze. “Kijk naar het werk van Sor Juana de la Cruz, een feministische Mexicaanse filosoof uit de zeventiende eeuw (1648-1695), die betrekt andere zintuigen. Voor haar was eten, el gusto (de smaak) heel belangrijk. Smaak is een zintuig dat niet per se bij de filosofie hoort. In haar visie hoort eten juist wel bij het filosoferen. Iedereen houdt van lekker eten, het beïnvloedt je denken. Bovendien, als je niet genoeg te eten hebt, dan kún je nauwelijks denken.”
Zorgzaam
Toen Schepen bij uitgeverij Ten Have werkte, heeft ze de Nederlandse vertaling van boeken van de Nigeriaanse filosoof Sophie Oluwole en de Zuid-Afrikaanse filosoof Mogobe Ramose uitgegeven. Afrikaanse filosofie krijgt tegenwoordig iets meer aandacht in Nederland. “Ik wil bijdragen aan een soortgelijk bewustzijn voor Latijns-Amerikaanse filosofie. Een verschil tussen Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse filosofen is dat de laatsten minder Engels spreken. Acosta bijvoorbeeld spreekt alleen Spaans. Hij heeft wel verbinding met de Spaanstalige wereld.”
“We voelen nu dat ons kapitalistische systeem vastloopt. De voortdurende groei is eindig. Hoe we met het klimaat omgaan, het polariserende denken in de maatschappij. Op de huidige manier werkt het niet meer.” Het gedachtengoed van de niet-westerse wereld biedt een alternatief. Vandaar dat Schepen deze filosofieën met andersoortige denkers onder de aandacht brengt. “Ik vind het boeiend om een groep cursisten dit te laten ontdekken. Op de eerste cursusdag sluit ik aan bij hoe mensen gewend zijn om te leren. Daarna kies ik een vrijere vorm, zodat ze ervaren hoe je op een andere manier filosofeert. Ik vind het tof om in zo’n cursusruimte te zijn met een groep. De een wil interactief, de ander wil dat het stil blijft om naar de docent te luisteren. Wat is jouw standpunt en waarom? En waarom wil die ander wat anders en hoe ga je daar mee om?”
De cursisten leren veel van jou. Wat leer jij van je cursisten? “Leuke vraag. Sowieso hoe de groep onderling met elkaar omgaat, heel zorgzaam. Wat ik vooral bijzonder vind, is dat ze op een eigen manier kijken. Iedereen is verschillend, dus ze doen ook iets anders met de lesstof. We keken een documentaire over hoe Quechua sprekende oorspronkelijke bewoners bruggen bouwen, waarbij ze enorm sterk gras zo vlechten, dat ze een brug kunnen maken tussen twee rotspunten. Een cursist zag potentie voor het bedrijf van haar man, dat op zoek is naar duurzamere manieren van produceren. Zo kom je op ideeën van mogelijke uitwisseling waar ik nooit aan had gedacht.”
Even familie
Oorspronkelijk heeft Schepen, geboren en getogen in Nederland, een commerciële achtergrond. In een ‘vorig leven’ was ze zelfs Europees marketingmanager bij een kledingbedrijf. Hoe pas je de niet-westerse kennis toe je eigen leven? “Het sluit op de een of andere manier van nature aan op hoe ik wil leven. In de moderne wereld draag je met je handelingen voortdurend bij aan dingen die niet goed zijn voor de aarde. Ik word er blij van als je dingen op een andere manier kunt doen. Ik woon dichtbij zee en voel de verbinding met de natuur sterk, als ik in de duinen wandel. De aarde zorgt voor mij, ik hoop ook een beetje voor de aarde te zorgen.”
Verder probeert Schepen haar dag bewust in te delen. “Maar ik ben ook een product van deze maatschappij, we zitten nu hier op een afgesproken tijdstip voor dit gesprek, hierna heb ik weer wat anders gepland. Gelukkig heb ik sinds ik in 2015 begon als freelancer meer vrijheid.” Ze creëert communities, “bijvoorbeeld in mijn dorp, door culturele evenementen te organiseren, waarbij mensen samen komen. Met mijn cursusgroep heb je natuurlijk een community voor vijf dagen. Er gebeurde iets in de groep, ‘we werden even familie voor die tijd’, zeiden de cursisten.”
Geef je dit soort lessen ook in Latijns-Amerika of Afrika? “Nee, dat lijkt me onwijs boeiend. Maar misschien ben ik niet de juiste persoon om dat te doen, gezien het punt dat ik maak over westerse dominantie. Misschien als gastdocent bij een bestaande cursus. Het is juist interessant om lokale stemmen te horen. Ik kan vertellen over dat kennis in verschillende vormen komt en verschillende kennisdragers. En hoe je daar op een methodologisch gestructureerde manier mee om gaat.”
Terug naar de cursus. “Het is niet alleen maar filosoferen met het hoofd, maar alle andere aspecten doen ook mee. Ik hoop dat mensen dat ervaren. En het is niet alleen leren over, het doet ook wat met je. Je raakt bewust van je eigen, koloniale geschiedenis, hoe die verbonden is met alle continenten. Latijns-Amerika herbergt een enorme schat aan filosofische rijkdom en kennis, waar je weinig van af weet maar die wel heel relevant is.”
Heb je interesse in (Afrikaanse en) Latijns-Amerikaanse filosofie en ben je benieuwd naar Schepens verhaal? Dan heb je een aantal mogelijkheden:
- November 2022: cursus bij het Humanistisch Verbond in Heiloo (data nog te bevestigen)
- 14, 21, 28 maart en 4 april 2023: cursus bij het Humanistisch Verbond in Amsterdam
- 18 februari- 18 juni 2023 (1weekend per maand) basiscursus Interculturele filosofie, daar is Latijns-Amerikaanse filosofie een onderdeel van. Bij ISVW
- 21 tot 25 juni 2023: 5-daagse cursus in Italië: Transatlantisch denken. Hoe Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse filosofen ons denken beïnvloeden
- 19 – 23 juli 2023: Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse filosofie aan de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW)
Houd de website van Renate Schepen voor actuele informatie: www.doordacht.net
Schepens boek Kimmerle’s Intercultural Philosophy and Beyond. The Ongoing Quest for Epistemic Justice is in augustus verschenen bij uitgeverij Routledge.
Foto van Renate Schepen bovenaan het interview is van Frits de Beer.
