Prominent in de zaal bij Amparo Ochoa

“De 2000 beste nummers, ooit gemaakt” – zo maakt de Top 2000 reclame voor zichzelf. Daarover valt natuurlijk te twisten, met een oververtegenwoordiging van Engelstalige muziek van de afgelopen decennia. Vorig jaar hebben we bij La Chispa nog geprobeerd wat meer Latijns-Amerikaanse en Caribische muziek in de ‘lijst der lijsten’ te krijgen. En hoewel dat erg leuk was om te doen, is dat helaas niet echt gelukt.

Terwijl ik met de kat op schoot naar de Top 2000 luister en onderwijl wat mail probeer weg te werken, bedenk ik me opnieuw dat Latijns Amerika een blinde vlek is bij Nederlandse muziekliefhebbers. Jammer, omdat velen daardoor het fantastische stemgeluid van bijvoorbeeld de Mexicaanse María Amparo Ochoa Castaños niet kennen. In de jaren ’80 van de vorige eeuw was dat anders; toen had ‘iedereen’ de LP ‘April in Managua: the Central American Peace Concert’ op de platenspeler liggen, of gekopieerd op een cassettebandje.

Een van de nummers van dat album uit 1984 (het concert zelf was in april 1983) dat mij nog steeds kippenvel bezorgt, is ’La Maldición de Malinche’, de Vloek van Malinche, zoals gezongen door Amparo Ochoa en haar landgenoot en gitarist Gabino Palomares – die het nummer in 1978 schreef.

Tien jaar na het vooral in het Westen bekende concert in Managua had ik het genoegen een optreden van Ochoa bij te kunnen wonen in Mexico-Stad. Haar concert in Nederland in 1990 hadden we gemist, dus toen we hoorden dat ze in onze toenmalige woonplaats Mexico-Stad zou optreden kochten we onmiddellijk kaartjes. Onze Canadese vriendin Kate had natuurlijk ook een exemplaar van April in Managua en ging met ons mee.

Eenmaal aangekomen in een kleine zaal van het Theater van de Schone Kunsten bleek dat we de enige buitenlanders waren, maar dat maakte verder niets uit. We hadden prima plaatsen voorin, en genoten van nummers als ‘Mujer’ en ‘Bésame mucho’. Ik herinner me dat ze vrijwel alleen op het podium stond met wat akoestische begeleiding, wat haar stem alleen maar beter deed uitkomen.

Verraadster of symbolische moeder

Hoewel het mijn vriendin (dochter van een handwerklerares) opviel dat haar jurk nogal gerafeld was, genoten we met het hele publiek met volle teugen van het optreden. Het beste had Ochoa natuurlijk tot het laatst bewaard: het in Mexico enorm populaire La Maldición de Malinche.

De historische figuur van Malinche ligt tot op heden gevoelig in Mexico. Waarschijnlijk geboren in 1502 in de kuststad Coatzacoalcos werd ze als kind door Azteekse veroveraars aan de Maya’s verkocht. Deze deden Malinche in 1519 samen met 19 andere vrouwen cadeau aan de binnenvallende Spanjaarden onder leiding van Hernán Cortés. Het meisje werd de geliefde van Cortéz en speelde een belangrijke rol als tolk en adviseur bij de Spaanse verovering van Mexico. Ze overleed jong, rond 1529, in Mexico-Stad maar was in 1523 al moeder geworden van Cortés’ zoon Martín – al dan niet gewild. Het verhaal van Malinche wordt vaak gezien als vroeg voorbeeld van het nog steeds endemische geweld tegen vrouwen in Mexico.

In de jaren dat ik in Mexico woonde, 500 jaar na de landing van Columbus in de Amerika’s, werd La Malinche echter vooral beschouwd als verraadster die de Spanjaarden geholpen had bij de verovering van het land. Veel historici waarderen haar rol tegenwoordig aanzienlijk positiever, want zonder haar (waarschijnlijk gedwongen) bemiddeling hadden de Spanjaarden nog vernietigender opgetreden. La Malinche geldt ook als symbolische moeder van het Mexicaanse volk omdat ze door Martín te baren letterlijk aan de wieg heeft gestaan van de geboorte van dit volk dat voor 60 procent uit mestiezen bestaat.

‘Malinchismo’ wordt nog steeds gebruikt als omschrijving van de Mexicaanse zoektocht naar eigenheid, waarbij vaak neergekeken wordt op de eigen inheemse wortels van het volk en alles wat uit Europa of Noord-Amerika komt, opgehemeld wordt. De ‘vloek van Malinche’ tenslotte verwijst naar alles dat verkeerd gaat in Mexico, oftewel omdat Mexicanen niks kunnen, of omdat ‘anderen’ het land niet toestaan zich te ontwikkelen.

Blanken op bezoek

Maar terug naar het Teatro de Bellas Artes in 1993. Toen Amparo Ochoa aan het eind van haar optreden ‘La Maldición de Malinche’ inzette, had ze inmiddels de drie ‘rubios’ (blonde mensen) in haar publiek ontdekt. Ze keek ons steeds aan en dat was best ongemakkelijk, vooral bij de zin: “Vandaag, midden in de twintigste eeuw, komen er nog steeds ‘rubios’. We openen ons huis voor hen en noemen hen vrienden. Maar als er een Indiaan vermoeid uit de bergen komt lopen, dan vernederen we hem en behandelen hem als een vreemdeling in zijn eigen land.”

Ondanks deze vreemde ervaring bewaar ik warme herinneringen aan dit optreden van Amparo Ochoa. Triest genoeg bleek dat optreden in Mexico-Stad een van haar laatste te zijn: op 8 februari 1994 overleed ze aan maagkanker, in haar geboortestad Culiacán, slechts 47 jaar oud.

Hieronder de (vrij) vertaalde tekst van La Maldición de Malinche. Voor de uitvoering van dit nummer samen met Gabino Palomares in Managua, 1983, klik hier. Andere tijden, zeker, maar nog steeds actueel. Ik krijg dan ook nog steeds kippenvel als ik er naar luister en vind dat La Maldición de Malinche zeker behoort tot ‘een van de beste 2000 nummers ooit gemaakt’.

De vloek van Malinche, geschreven door Gabino Palomares (1978)

Mijn gevederde broeders zagen hen aankomen van over zee
De bebaarde mannen zoals al door de profeten aangekondigd
De koning sprak dat God was aangekomen
En wij openden hen de deuren uit angst voor het onbekende

Ze zaten op beesten, als kwade geesten uit de zee
Ze schoten vuur uit hun handen en waren bedekt met metaal
Slechts enkele moedigen verzetten zich maar toen ze het bloed zagen stromen
Raakten ze vervuld van schaamte

Goden eten niet, noch genieten ze van de gestolen goederen
Maar tegen de tijd dat we dat beseften, was het allemaal voorbij
Dankzij die fout gaven we de grootsheid van het verleden op
Door die fout bleven we driehonderd jaar lang in slavernij

We bleven achter met de vloek om alles te schenken aan de buitenlander
Ons geloof, onze cultuur, ons brood, ons geld
En tot op vandaag de dag blijven we goud ruilen voor glazen kralen
En onze rijkdom voor glanzende spiegels

Vandaag, midden in de twintigste eeuw, komen er nog steeds blanken
We openen ons huis voor hen en noemen hen vrienden
Maar als er een Indiaan vermoeid uit de bergen komt lopen
Dan vernederen we hem en behandelen hem als een vreemdeling in zijn eigen land

Jij schijnheilige, nederig tegenover alles wat uit het buitenland komt
Maar arrogant tegenover je eigen volk
Oh, vloek van Malinche, ziekte van het heden, wanneer verlaat je mijn land?
Wanneer laat je mijn mensen eindelijk vrij?