Van tatoeage tot stof, bijzonder handwerk van de Guna bevolking
Op 1 december 2019 opende in de Casco Viejo, het oude gedeelte van Panama Stad, het molamuseum of MUMO (Museo de la Mola) de deuren. Camar Dapper, woonachtig in Panama, ging al snel op bezoek om kennis te maken met de textielkunst (molas) van een de meest bekende inheemse bevolkingsgroepen van Panama: de Guna (ook wel Kuna genaamd).
Daar het aantal musea in Panama Stad niet heel uitgebreid is, was dit voor mij een mooie gelegenheid de cultuur van het land wat beter te leren kennen. In een prachtig opgeknapt pand opende de Alberto Motta Foundation dit museum om de Guna traditie te eren. Vanuit de drukkende warmte buiten is het een verademing om het koele gebouw binnen te lopen en een beeld te krijgen van de kleding van de Guna (‘Mola’ in hun eigen taal) die langs de Caribische kust van Panama wonen in het land van de Guna, de Guna Yala.
Na de (gratis) entree, brengt een grote muurschildering op de eerste verdieping de verschillende provincies van Panama in beeld, zo ook de Guna Yala. Veel toeristen kennen het gebied al dankzij de idyllische plaatjes van de San Blas eilanden die in het territorium van de Gunas liggen. Een gids (jammer genoeg zelf geen Guna) leidt mij en mijn vriendin Silvia enthousiast rond. We zijn op dat moment de enige bezoekers, dus krijgen alle aandacht.
De Guna’s komen van oorsprong uit Colombia, trokken, nadat de Spanjaarden rond 1500 de streek kolonialiseerden, naar de binnenlanden van wat nu Panama heet en vestigden zich later in de kuststreek en op de San Blas eilanden. In de jaren twintig van de vorige eeuw probeerde de Panamese regering de cultuur van de Guna’s te onderdrukken. Een opstand hiertegen in 1925 werd gewonnen door de Guna. Sindsdien hebben ze hun eigen, autonome regio gekregen, de Guna Yala of – tot 1998 – de Comarca San Blas, met een eigen systeem van zelfbestuur.
Kokosnoten
We leren dat natuurbescherming, een gezamenlijk optrekken naar ‘buiten’ toe, en een focus op behoud van hun eigen tradities uiterst belangrijk zijn. De Guna verdienen inmiddels veelal een inkomen met het toerisme. Buitenstaanders mogen geen eigenaar zijn van land in het gebied en alle accommodaties worden daarmee beheerd door lokale families. Ook de verkoop van kokosnoten is van oudsher een belangrijke inkomstenbron. Maar lang niet alle Guna’s wonen binnen het gebied. Hun aantal neemt hier al jaren af omdat velen vertrekken om geld te verdienen buiten Guna Yala. Daarnaast zijn onder andere de stijging van de zeespiegel en de afvoer van (plastic) afval serieuze en complexe problemen voor de Guna.
De Guna vrouwen die ik regelmatig zie in Panama Stad zijn een opvallende verschijning. Zij dragen veelal hun traditionele kleding. Op de drukke busstations en winkelcentra vormen ze een bijzonder contrast met de moderne etalages. De dames, veelal klein van stuk, dragen een hoofddoek, vaak met de kleuren geel en rood. In hun neus een gouden ring. Daarnaast een felgekleurde blouse en wikkelrok met kleurrijke patronen. De outfit wordt afgemaakt met armbanden, oorbellen en strengen van gekleurde kralen om benen en armen. Op hun blouse veelal de molas waar zij bekendheid mee verwierven buiten Guna Yala, en inmiddels ook buiten Panama. Dit is de reden dat het MOMU zich voornamelijk richt op dit aspect van deze bevolkingsgroep.
Applicaties
Mola´s zijn applicaties gemaakt op langwerpige lappen stof, die een onderdeel van blouses zijn. Deze blouses heten mola´s, vandaar dat de techniek ook de naam mola kreeg. De Guna-techniek is een vorm van appliceerwerk waarbij lagen stof van verschillende kleuren op elkaar gelegd worden. Uit de bovenste laag worden delen geknipt, waardoor de onderlaag zichtbaar wordt. Omdat hiervoor dunne katoenen stoffen gebruikt worden en deze gauw rafelen, worden de motieven iets binnen de tekenlijn uitgeknipt en met een kleine inslag vastgenaaid op de onderlaag. Het is secuur en tijdrovend werk. Oude mola´s werden in twee of drie kleuren gemaakt, tegenwoordig worden er meer kleuren en meer lagen gebruikt.
De mola´s hebben niet altijd deel uitgemaakt van de cultuur van de Guna´s. De patronen zijn gebaseerd op de tatoeages die zij op hun lichaam aanbrengen. Pas na de Spaanse kolonisatie en onder invloed van de missionarissen zijn ze kleding gaan maken, met de patronen die ook voor de tatoeages gebruikt werden. Men schat dat de oudste mola´s zo´n 175 jaar oud zijn. De maatschappij van de Kuna´s is matriarchaal georganiseerd; de vrouw is hoofd van de familie. De patronen die gebruikt worden voor de mola´s weerspiegelen hun gedachtegoed en bevatten afbeeldingen gebaseerd op de natuur en de mythologie. Zo konden met de juiste patronen boze geesten worden afgeweerd en werden belangrijke rituelen zoals de overgang van meisje naar vrouw gevierd. De ontwerpen ontwikkelen zich echter mee met de tijd. Moderne mola´s bevatten niet alleen meer verwijzingen naar de natuur maar ook thema´s uit het dagelijks leven in de grote stad.
Kussenslopen
Inmiddels zie je de patronen overal in Panama terugkomen; op tassen, hoeden, kussenslopen en portemonnees. Het gaat hierbij echter lang niet altijd om de ‘real deal’. Panama is daarom een van de weinige landen die een wet heeft aangenomen om dit soort traditionele cultuuruitingen en aanverwante kennis te beschermen. De wet uit 2000 is ontworpen om traditionele kleding, muziek, dans en bepaalde inheemse ambachten te beschermen. Naast de molas geldt deze bijvoorbeeld ook voor tagua-nootgravures (tagua is een soort plantaardig ivoor), chaquira-kralenkettingen en geweven chacara-tassen van een ander inheems volk in Panama, de Ngäbe-Buglé uit het Noordwesten van het land. Met speciale labels wordt authenticiteit gegarandeerd.
De wijdverbreide verkoop van goedkope imitaties heeft namelijk een negatieve invloed op de marktprijs en de kwaliteitsreputatie van het echte product. De gevolgen voor de Guna gemeenschap zijn ernstig, aangezien het maken en verkopen van mola’s vaak de enige inkomstenbron is voor veel vrouwen en hun families. De authenticiteit labels kunnen op zichzelf de verkoop van imitaties natuurlijk niet helemaal voorkomen maar kan helpen om kopers een eerlijke prijs te laten betalen voor het echte traditionele handwerk. Bovendien is hiermee de mola-volkskunst een deel van het nationale erfgoed geworden.
Maar terug naar het MUMO, waar Silvia en ik inmiddels een stuk wijzer zijn en we na het rustig doorlopen van de geschiedenis van de Guna, hun complexe geloofssysteem en de ontwikkelingen in de toegepaste technieken voor het maken van de mola’s in de laatste ruimte van het museum zelf aan de slag mogen met een ontwerp. Met magnetische plastic schijfjes in geel en rood proberen we een zigzag, doolhof of ander abstract patroon te creëren. En dan blijkt dat de schijnbaar simpele vormen nog heel lastig na te maken zijn… En dat is misschien maar goed ook, het scheelt eventuele copy-cats een rechtszaak!
Deze bijdrage is onderdeel van de special Film, muziek & street art
