Achtergronden van een trans-Atlantische spin
Anansi is een spin en speelt traditioneel een hoofdrol in de verhalen van het Ashanti-volk. Hij stak vanuit Ghana en andere Afrikaanse landen de Atlantische Oceaan over naar Latijns Amerika, samen met de tot slaaf gemaakten. In die nieuwe wereld paste de hoofdpersoon in veel van die verhalen zich aan. Zijn slimmigheid en humor verloor hij daarbij niet. Ook bleef hij het symbool van ‘wie niet groot en machtig is, moet slim zijn’. Hij kreeg er nieuwe, meer menselijke trekjes bij en de verhalen werden steeds meer ontleend aan de dagelijkse werkelijkheid van het (over)leven. Inmiddels is Anansi weer de oceaan overgestoken, nu naar Nederland: meegenomen door nazaten van tot slaaf gemaakten. Weer een nieuwe wereld, die de verhalen doen veranderen. Fred uit het Broek is een van de vertellers van die nieuwe verhalen.
Eigenlijk kan de titel ‘Anansi in slavernij’ van dit artikel helemaal niet. De onafhankelijke, misschien goddelijke, eigenwijze, sluwe, kampioen-hangmat-liggende spinnenman is nooit slaaf gemaakt. Kon en kan nooit slaaf gemaakt worden. Laat dat duidelijk zijn. In dit artikel gaat het om de verhalen over Anansi. En dan nog is de vraag gerechtvaardigd wat de verhalen over Anansi te maken hebben met slavernij? Een kort antwoord is dat de verhalen door de tot slaaf gemaakten vanuit de Westkust van Afrika meegenomen zijn naar de Cariben en Suriname en daar een eigen leven zijn gaan leiden. Ze vermaken en zijn bovendien uiting van verzet.
Altijd in verandering
Verhalen veranderen voortdurend, die over Anansi dus ook. Het mooie van een orale traditie is dat ze niet statisch is, niet vast staat. Ze verschilt van verteller tot verteller en verandert door en met de context waarin de verhalen verteld worden.
De verhalen over Anansi in Westelijk Afrika worden voornamelijk toegeschreven aan het Ashanti-volk in Ghana. Ja, het volk dat zich commercieel bezighield met de handel in tot slaaf gemaakten: gevangen nemen, naar de kust brengen en verkopen aan de Europese handelaren. Klaarblijkelijk werden ook mensen van het eigen volk verhandeld, omdat de Anansi-verhalen terecht zijn gekomen in de Cariben en Suriname.
Broer Konijn
In de Afrikaanse context – we hebben het over de tweede helft van de zestiende eeuw – worden aan Anansi goddelijke eigenschappen toegekend. Hij is het kind van Moeder Aarde (Asaase Yaa) en Vader van het Uitspansel (Nyame). Hij is de koning van verhalen, zeker sinds hij door durf en list de kist met verhalen die Nyame verzameld had en angstvallig bij zich hield, los heeft weten te peuteren. De Anansi-verhalen hebben het karakter van parabels: hoe de wijsheid in de wereld kwam, hoe de maan in de lucht is opgehangen, enzovoort.
Het is in die verhalen onduidelijk of Anansi nu een spin is, al dan niet met een mensenhoofd, of een man die spinnentrekken heeft. Het belangrijkst is dat het basiskarakter van Anansi gegeven is. Hij is een ‘trickster’: iemand die (over)leeft door zijn slimmigheid, het bespelen van de ander, het onderuithalen van de ‘machtige’. En altijd is er humor in de verhalen. Hoezeer de verhalen meebewegen met waar en door wie en op welk moment in de tijd ze verteld worden, deze eigenschappen moeten er in terugkomen.
Daarin staat Anansi niet alleen: er is een wereldwijde traditie van dit soort figuren en verhalen. In ons taalgebied hebben we Reinaert de Vos, in India en Indonesië het hert Kantjil, in het Midden-Oosten de figuur van Nasreddin Hodja, Broer Konijn (Bre’r Rabbit) in het Zuiden van de Verenigde Staten.
Onvervalst egoïsme
Hoewel de Anansi-verhalen in eerste instantie misschien slechts bekend waren bij een kleine groep tot slaaf gemaakten, werden ze in het Caribisch gebied en Suriname een breed en bekend fenomeen. Er ontstaan regionale verschillen: Anansi heet op Curaçao Kompa Anansi en zijn vrouw heet Shi Maria. In Suriname wordt de vrouw van Anansi Ma Akoeba genoemd. En er komen nieuwe verhalen: geen parabels, maar meer gebaseerd op situaties uit het dagelijks leven. Het karakter van Anansi wordt aangepast. Naast zijn eigenzinnige karakter en slimmigheden sluipen er luiheid in, doortrapt zijn en soms onvervalst egoïsme. Net als bij ons mensen. Soms hebben we daarmee succes en soms krijgen we ongenadig op ons kop: zo ook Anansi in de Cariben en Suriname.
Tien bananen
In de context van slavernij moet het heerlijk zijn om onder elkaar verhalen uit te wisselen waarin degene die niet machtig en sterk is, het redt met zijn slim- en sluwheid. Niet alleen ‘ter leringhe ende vermaeck’, maar ook als ontspanning: als moment van verbondenheid met elkaar, als lotgenoten.
‘Ja, je weet wel?! Die Anansi, die meer van zijn hangmat houdt dan van zijn eigen gezin. Toch?! Geen wonder dat er wel eens honger werd geleden: door hemzelf en zijn negen bloedjes van kinderen en zijn vrouw, Ma Akoeba.
Maar vandaag heeft onze spinnenman tien, grote, rijpe bakbananen weten te ritselen. Hoe, wil je weten? Nou, da’s een ander verhaal voor een volgende keer. Ma Akoeba heeft nog wat vet om te bakken en in no time vult de hut zich met de heerlijke geur van gebakken banaan. Een beetje suiker wordt van de buurvrouw geleend. De hongerige magen knorren en het water loopt iedereen al in de mond, wanneer het hele gezin zich aan de wankele tafel zet. Ieder heeft een halve kalebas als bord voor zich en verwachtingsvol wordt gekeken naar Ma Akoeba en de grote koekenpan die ze in haar hand heeft.
Ho, wacht even! Elf kalebassen en tien bananen?!. ‘Geeft niks, Ma Akoeba’, zegt Anansi. ‘Deel maar uit. Ieder eentje. Ik zal genieten van hoe jullie zullen genieten van die heerlijke banaan’. Blij wordt er geknikt en Ma Akoeba deelt de tien bananen uit. Als hongerige wolfjes willen de kinderen zich op de banaan storten. ‘Wacht even’, bezweert Anansi. ‘Wat ik even weten wil’ en hij kijkt de tafel rond. ‘Jullie houden toch van Papa?’ Tien hoofden knikken driftig. ‘Heel veel, toch?’ Weer wordt er geknikt. Anansi glimlacht breed: ‘Dan gunnen jullie hem toch wel de helft van je banaantje?’
En het mooie is dat de Anansi-verhalen sinds de tweede helft van de vorige eeuw met de komst van Antillianen en Surinamers naar Nederland ook deze kant op zijn gekomen.
Kracht
De verhalen worden niet alleen in huiselijke kring verteld bij feesten en begrafenissen, maar ze krijgen ook een plek op festivals of in het theater. Sterker nog, sinds een paar jaar is de traditie van de Anansi-verhalen opgenomen in de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland. En natuurlijk veranderen de verhalen door.
In het Openluchtmuseum Arnhem is een mooie cyclus te zien van korte video’s waarin verhalenmaker en verteller Wijnand Stomp het spoor van de tot slaaf gemaakten nareist. Op basis van de beelden en gesprekken hebben hij en Jean Hellwig nieuwe Anansi-verhalen gemaakt.
Ook worden er specifieke verhalen gemaakt om de thema’s van het museum wat luchtiger te maken. Het centrale thema van Stomp is ‘Op zoek naar de kracht van verhalen’. In de praktijk merk ik dat de traditie van de Anansi-verhalen nog steeds veel kracht heeft. De verhalen worden nog steeds herkend en met plezier verteld en overgedragen. Voor veel Afro-Caribische en Surinaamse bezoekers vormen ze een verbinding met hun verleden en met de culturele groep waar ze deel van uitmaken. Voor mij blijkt Anansi de uitnodigende en laagdrempelige figuur te zijn waarop met bezoekers een gesprek aangegaan kan worden over ‘ons’ slavernijverleden.
Kort gezegd, de traditie rond Anansi is levendig en krachtig en de verhalen zijn veel meer dan alleen vermaak. Ze zijn ingebed in een veel langere geschiedenis, of ‘verhaal’ zo je wilt, dan we op het eerste gezicht misschien denken.
Leestips voor wie meer wil lezen en genieten:
- Het groot Anansiboek van Johan Ferrier en illustraties van Noni Lichtveld, Uitgeverij Conserve, 1988-2010
- Westindische sprookjes, samengesteld door Bert Oosterhout, uitgeverij Elmar, 1994
- Anansi tussen god en duivel, Noni Lichtveld, Uitgeverij NOVIB, 1997
- Mister Anansi leert de wereld lachen, Wijnand Stomp, uitgeverij Holland, 2010
De auteur is een van de vertellers van de ‘Anansitories’ (Anansi-verhalen) in het Nederlands Openlucht Museum in Arnhem (foto).
Dit artikel is een bijdrage aan de Special Slavernij, najaar 2021
