Economie & Ondernemen

Tweede interoceanisch kanaal in Midden-Amerika als alternatief voor Panamakanaal
Nicaragua en China hebben de handen ineengeslagen. Als het goed is, begint het Chinese bedrijf HKND onder leiding van telecommagnaat Wang Jing in 2014 met de aanleg van een interoceanisch kanaal in het Midden-Amerikaanse land. President Ortega meent met dit alternatief voor het Panamakanaal  economische voorspoed en werkgelegenheid veilig te stellen. Tegenstanders maken zich zorgen over het milieu. Bovendien is het de vraag of het megaproject winstgevend zal zijn. Of handelen de Chinezen meer uit politiek-strategische overwegingen?

Het Panamakanaal gaat concurrentie krijgen. Tenminste, als de plannen van Nicaragua en China doorgang vinden. In juni van dit jaar verwierf  het Chinese bedrijf Hong Kong Nicaragua Canal Development Investment Group (HKND) onder leiding van tycoon en telefoonmagnaat Wang Jing het recht om een interoceanisch kanaal in Nicaragua aan te leggen. President Daniel Ortega, leider van de linkse Sandinistische partij FSLN, presenteert de plannen als een uitgelezen kans op economische groei en werkgelegenheid. Tegenstanders vrezen desastreuze gevolgen voor het milieu. Ook trekken ze de winstgevendheid van het kanaal in twijfel. De vraag rijst of de Chinezen vooral politiek-strategisch bezig zijn om met het kanaal voet aan de grond te krijgen in wat traditioneel de achtertuin van de Verenigde Staten wordt genoemd.

Interoceanische kanalen zijn huzarenstukken. Eind 19e eeuw waagde Frankrijk de eerste poging in Panama, maar die faalde wegens hardnekkige tropische ziekten en technische inschattingsfouten. De VS namen het stokje van de Fransen over en voltooiden de constructie van het Panamakanaal bijna honderd jaar geleden. Met de geplande bouw van een interoceanisch kanaal door de jungle van Nicaragua doet China daar nu nog een fikse schep bovenop. Hoewel er nog een hoop obstakels overwonnen moeten worden voordat de aanleg van een Nicaraguakanaal kan beginnen, is het plan illustratief voor de groeiende interesse in het strategisch gelegen en economisch groeiende Midden-Amerika. Milieubeschermers krijgen echter slapeloze nachten van wat mogelijk het grootste infrastructurele project in de geschiedenis van Latijns Amerika gaat worden. Maar is het plan wel realistisch?

Chinaragua

De cijfers zijn duizelingwekkend. De aanleg van een Nicaraguakanaal gaat zo’n dertig miljard euro kosten; vier maal het bruto binnenlands product van Nicaragua in 2011. Het kanaal wordt – afhankelijk van de definitieve route – ongeveer 286 kilometer lang, 20 meter breed en maximaal 24 meter diep. Supertankers tot 250.000 ton moeten door de binnenwateren van Nicaragua gaan navigeren. Het gebied wordt geschat op 40.000 km2, bijna een derde van de totale landoppervlakte van Nicaragua en groter dan Nederland. Hiermee overtroeft een mogelijk Nicaraguakanaal zowel het Suezkanaal als het Panamakanaal in elk opzicht ruimschoots, ook na de geplande uitbreiding van het Panamakanaal die naar verwachting in 2015 wordt afgerond (zie tabel).

Veel is echter nog onzeker. Er is veel weerstand onder de bevolking, de politieke oppositie en maatschappelijke organisaties in Nicaragua, die het megalomane project zien als een bedreiging voor mens en natuur en als de ultieme uitverkoop van soevereiniteit van het land. Gekscherend wordt er door critici al gepraat over de vorming van ‘Chinaragua’, een combinatie van China en Nicaragua dat verwijst naar de grote politiek-economische invloed die China in het Sandinistische land zal krijgen, mocht het kanaal er daadwerkelijk komen. In december volgend jaar moet al begonnen worden met graven, maar zelfs de definitieve route is nog niet helemaal duidelijk.

Vast staat wel dat een eventueel kanaal aan de kant van de Stille Oceaan in de havenplaats Brito zal beginnen. Ook staat vast dat het kanaal het Meer van Nicaragua zal doorkruisen, Midden-Amerika’s grootste zoetwatermeer en verreweg de belangrijkste bron van schoon drinkwater voor de Nicaraguaanse bevolking. Vervolgens zal het kanaal langs het kleine vliegveld bij het plaatsje Morrito door de kronkelende rivieren van het oostelijke tropische regenwoud uitmonden in het plaatsje Bluefields aan de Caribische kust. Naar de exacte route van dit laatste traject wordt momenteel nog onderzoek gedaan.

Gekke president

Wang Jing is als president van de HKND verantwoordelijk voor de realisatie van het Nicaraguakanaal. Door de regering van Nicaragua over te halen haar soevereiniteit tijdelijk in de koelkast te zetten, heeft de intrigerende Jing het eerste serieuze obstakel voor de aanleg van het kanaal al overwonnen. HKND heeft een eigendomsconcessie van vijftig jaar verworven met een hernieuwingsoptie voor nog eens vijftig jaar. Dat betekent dat China de controle krijgt over grote stukken Nicaraguaans grondgebied. In ruil hiervoor heeft de Nicaraguaanse overheid een 51 procent controlerend eigendomsbelang en een jaarlijks vast percentage van de inkomsten van het kanaal. HKND heeft bovendien een leger aan internationale advocatenkantoren ingehuurd om het honderdjarig leasecontract over het kanaal veilig te stellen voor het schommelende politieke klimaat in Nicaragua.

Jing heeft handig gebruik gemaakt van de slechte economische positie van het land – Nicaragua is na Haïti het armste land van het westelijk halfrond – en de corruptiegevoelige politici. Zonder een publiek debat en met een gebrek aan harde feiten is in juni dit jaar binnen een week tijd een wetsvoorstel door het Nicaraguaanse parlement  gejast, waarmee Jing’s HKND het recht heeft verworven om een interoceanisch kanaal en benodigde faciliteiten als havens, wegen en pijpleidingen in Nicaragua aan te leggen. Ondanks dat er weinig bekend was over het project en de economische, sociale en ecologische impact ervan, zijn de benodigde concessies opmerkelijk gemakkelijk verworven. De Nicaraguaanse bevolking en de oppositiepartijen hadden minder dan een week de tijd om het voorstel te bestuderen, waardoor er weinig gedegen tegenstand geboden kon worden. Xochilt Ocampo, de enige Sandinistische parlementariër die geen onvoorwaardelijke goedkeuring gaf aan het overhaaste plan, is zonder duidelijke reden tien dagen later uit de regering gezet.

Naar verluidt zou de deal HKND vrijstelling verlenen van economische sancties of wettelijke aansprakelijkheid als het kanaal er uiteindelijk niet komt. Jing is groot geworden als telecommagnaat in China en heeft geen enkele ervaring met de aanleg van kanalen of infrastructuur. Gezien de omvang en de complexiteit van het project is dit voor velen een bron van grote zorg. Het bedrijf HKND is speciaal opgericht voor de aanleg van het Nicaraguakanaal. Slechts enkele dagen voordat HKND de eigendomsconcessies verkreeg, werd de officiële website van het bedrijf gelanceerd. De enorme ruimte die Ortega geeft aan HKDN – het bedrijf heeft een monopolie op het bemannen van de waterweg, autonomie om te beslissen welk land moet worden onteigend en vrijheid om toltarieven te bepalen – heeft parlementariër Víctor Tinoco verleid tot de uitspraak dat de president “gek is geworden”.

Verdriedubbeling

Op 7 augustus, enkele weken nadat de beruchte Ley El Gran Canal werd aangenomen, heeft de Nicaraguaanse oppositie bij het Hooggerechtshof van het land een aanklacht ingediend tegen de gang van zaken. Volgens de oppositie worden vijftien wetten overtreden, waaronder garanties op het gebied van particuliere eigendommen, natuurlijke hulpbronnen en semi-private stukken land van inheemse bevolkingsgroepen. Een eventueel kanaal zal namelijk door stukken inheems grondgebied worden gebouwd en die hebben volgens de Nicaraguaanse wet een semi-private status. In een land dat bijna volledig door één partij gecontroleerd wordt, is deze aanklacht tegen Ortega’s FSLN naar alle waarschijnlijkheid niet meer dan een symbolische daad, omdat ook het Hooggerechtshof grotendeels bestaat uit aanhangers van het Sandinistische regime.

De bekendmaking van de mogelijke bouw van een interoceanisch kanaal heeft de afgelopen maanden voor uiteenlopende reacties gezorgd in het land. Met name de aanhangers van het Sandinistische regime zien het kanaal als de sleutel tot het verhogen van de levensstandaard in het arme land, een decennia oude onvervulde belofte van de Sandinistische revolutie. De economische voordelen van grootschalige investeringen à la Panama en de daaruit voortvloeiende toename aan werkgelegenheid zullen Nicaragua voor eens en altijd uit een moeras van armoede trekken, denken de voorstanders. President Ortega stelt dat de komst van een interoceanisch kanaal een verdubbeling van het bruto binnenlands product zal opleveren en een verdriedubbeling van de werkgelegenheid in 2018.

Krokodil

Tegenstanders zijn het daar totaal mee oneens. Ze zien de komst van een trans-Isthmisch kanaal als een utopie en beschouwen het als een onrealistisch plan. De bergen met goud die de president zijn volk belooft, trekken ze ernstig in twijfel. Ook menen ze dat de realisatie van het kanaal leidt tot ernstige aantasting van de fragiele ecosystemen en grootschalige vervuiling van de zoetwatervoorraden in het Meer van Nicaragua. De Nicaraguaanse Alliantie Tegen Klimaatverandering, een samenwerking van twintig verschillende milieugroeperingen, denkt dat de deal die de Nicaraguaanse regering met HKND heeft afgesloten zal leiden tot ernstige vervuiling van waterbassins die momenteel nog beschermd worden. In het Meer van Nicaragua liggen ongeveer driehonderd kleine eilandjes die als broedplaats fungeren voor veel beschermde diersoorten, waaronder de crocodilus acutus (Amerikaanse krokodil), het grootste reptiel dat in Midden-Amerika en de Cariben leeft. Daarnaast ligt er een actieve vulkaan in het meer, wat een gevaar kan zijn voor passerende vrachtschepen. Aan de kant van de Caribische kust liggen veel beschermde moerassen, mangrovebossen en uiterst fragiele ecosystemen die dreigen te verdwijnen als de bouw van het kanaal door gaat.
De Caribische kust van Nicaragua ligt met het Indio-Maíz Biosphere Reserve in het zuidoosten en het Bosawás Biosphere Reserve in het noordoosten in het hart van de Midden-Amerikaanse biologische corridor en fungeert als cruciale brug voor plant- en diersoorten tussen Noord-Amerika en Zuid-Amerika. Ernstige aantasting van dit gebied kan de ecologische balans van de gehele Amerikaanse landmassa ernstig ontregelen.

Moedermeer

Welke route er uiteindelijk ook gekozen wordt, vast staat dat er gegraven moet gaan worden op grondgebied van inheemse bevolkingsgroepen in de afgelegen oostelijke tropische bossen van Nicaragua. Dit zal zowel de sociale als ecologische balans van het grootste nog overeind staande tropische regenwoud in Midden-Amerika voorgoed veranderen. Inheemse bevolkingsgroepen in het gebied dreigen van hun land weggejaagd te worden. De Nicaraguaanse regering heeft al aangekondigd de grond langs de geplande route tegen dumpprijzen te willen onteigenen, om zo ruim baan te maken voor de aanleg van het kanaal. Dit heeft tot felle protesten geleid bij zowel de inheemse bevolking als lokale ondernemers, die bang zijn hun grond te verliezen.

Jing heeft ondertussen een Brits milieuconsultancybedrijf ingehuurd om de ecologische en sociale impact van het kanaal op onafhankelijke wijze in kaart te brengen en waar mogelijk te verlichten. Zo’n vijfduizend deskundigen, waaronder ingenieurs, advocaten, en technici, zijn volgens Jing momenteel bezig met een milieustudie. De Chinese ondernemer zegt rekening te houden met de gevolgen voor het milieu en het Meer van Nicaragua in het bijzonder. “Ik neem alle verantwoordelijkheid als er milieuschade optreedt. Ik heb mijn medewerkers verteld dat als wij een fout maken op dit vlak, we onteerd zullen worden in de geschiedenisboeken van Nicaragua. Het is voor ons duidelijk dat het Meer van Nicaragua het moedermeer is van Nicaragua, net als de Gele Rivier een belangrijk nationaal symbool is voor China. Dus het beschermen van dit meer is de belangrijkste waarop dit onderzoek gericht is.”

Meesterzet

Waar vrijwel alle delen van de wereld door de globale economische crisis de laatste jaren een stapje terug hebben gedaan, heeft Latijns Amerika door de stijgende vraag naar primaire exportproducten als olie, mineralen en hout vanuit met name China juist groei laten zien. Ook Nicaragua probeert een graantje van deze economische boom in Latijns Amerika mee te pikken, door zichzelf te profileren als een belangrijke speler in de wereldhandel. Voorstanders stellen dat de aanleg van een interoceanisch kanaal Nicaragua direct op de kaart zal zetten en een aantrekkelijk internationaal investeringsklimaat zal creëen.

Voor de Chinese kant van het verhaal moet verder gekeken worden dan alleen economische voordelen. Een Nicaraguakanaal kan op de langere termijn winstgevend zijn, maar dit is nog allerminst zeker. Zelfs als het Nicaraguakanaal vanaf dag één even winstgevend is als het huidige Panamakanaal duurt het nog zo’n veertig jaar voordat het kanaal quitte draait. De Chinezen nemen uiteraard niet zomaar een gokje van dertig miljard euro. De geopolitieke focus van de VS op regio’s als het Midden-Oosten en Azië biedt China de mogelijkheid om via Latijns Amerika relatief stilletjes vaste voet op het westelijk halfrond te krijgen. Het arme en corruptiegevoelige Nicaragua dat al eeuwenlang droomt over een kanaal, is voor China de ideale basis om haar invloed over het continent uit te breiden. China wil de handel in Midden-Amerika vergroten en een gunstig investeringsklimaat scheppen. Dit geeft de Aziatische grootmacht directe toegang tot de natuurlijke hulpbronnen in het gebied en levert tegelijkertijd politieke bondgenoten op.

In feite ligt aan de bouw van het Nicaraguakanaal dezelfde motivatie ten grondslag als aan de bouw van het Panamakanaal door de VS. Een interoceanisch kanaal is niet alleen een middel om handel en investeringen te bevorderen, het is bovenal een machtsmiddel van grote politiek-strategische waarde. Als alles verloopt zoals gepland, krijgt China met de komst van het kanaal het gezag over de belangrijkste internationale doorvaarroute tussen het oostelijk en het westelijk halfrond en heeft het tegelijkertijd een goede reden om marineschepen naar Midden-Amerika te sturen. Het is zelfs niet onrealistisch om te stellen dat een door Chinezen gecontroleerd kanaal gebruikt zou kunnen worden voor vijandelijke militaire doeleinden. Kortom, de bouw van een modern trans-Isthmisch kanaal in de achtertuin van de VS is veel meer dan een leuke economische investering op de lange termijn voor China. Het is een potentiële geopolitieke meesterzet, strategisch uitgevoerd in een land met anti-Amerikaans sentiment, corruptiegevoelige politici en een arme bevolking die snakt naar economische voorspoed.

Blufpoker

Het komt dan ook niet als een verrassing dat de Chinese Development Bank (CDB), die opereert onder mandaat van de Chinese overheid, het telecombedrijf van Jing in 2011 een krediet van omgerekend zo’n 1,4 miljard euro heeft gegeven om overzeese investeringen uit te breiden. Jing heeft echter verklaard dat er geen sprake is van politieke inmenging. “Onze investeerders zijn grote banken en andere grote instituten, stuk voor stuk eersteklas investeerders. Of het nu de CDB is of een andere bank, er is geen verschil; het zijn allemaal financiële instituten. Politiek speelt geen rol. Er is geen sprake van invloed van de Chinese overheid, niemand die ons vertelt wat wel en wat niet te doen. Het geld dat we tot nu toe hebben uitgegeven, enkele miljoenen, komt uit mijn eigen portemonnee”, aldus Jing.

Ondertussen blijven andere infrastructurele details nog erg vaag. Het lijkt er op dat met de eventuele komst van het Nicaraguakanaal ook een oliepijpleiding, twee diepzeehavens, een vliegveld, een treinspoor en twee vrijhandelszones gemoeid zijn, maar dit is nog niet zeker. Daarnaast zijn er nog een hoop praktische moeilijkheden waarover ingenieurs zich momenteel het hoofd breken. Zo kan het getijde tussen de oostkust en westkust van Nicaragua maximaal zes meter verschillen, een behoorlijk complicerende factor. Ook zijn Australische ingenieurs momenteel bezig met de vraag waar de miljoenen vrachtwagenladingen vol met bagger uit het afgelegen oostelijk regenwoud gelaten moeten worden, in een gebied zonder wegen of treinrails.

Het blijft dus zeer de vraag of er uiteindelijk echt een tweede trans-Isthmisch kanaal zal komen. Voor Jing, met zijn onschuldig ogende babyface en twinkelende pretoogjes, is er echter geen twijfel mogelijk. Zelfverzekerd en met een brede grijns vertelt hij de pers dat hij er “100 procent van overtuigd is dat de bouw in december 2014 van start zal gaan”. Of dit een knap staaltje Chinees blufpoker is of een onvermijdelijke realiteit met verregaande economische, sociale en ecologische consequenties voor de gehele Midden-Amerikaanse regio zal in de nabije toekomst moeten blijken.

Dit artikel is eerder verschenen in La Chispa 366, december 2013. Lees ook: Nicaragua flirt met oud vriendje Rusland