Debat over Latijns Amerika
De geopolitieke impact van China in Latijns Amerika en de uitholling van de rechtsstaat in een flink aantal landen, dat waren de onderwerpen tijdens een publieksdebat over Latijns Amerika op 25 oktober. Organisatoren en sprekers riepen Nederland en de Europese Unie (EU) op tot grotere betrokkenheid bij Latijns Amerika. Betrokkenheid die niet alleen om handel draait, maar ook om het verdedigen van fundamentele vrijheden en die polarisatie moet voorkomen.
Op 25 oktober vond in Nieuwspoort, Den Haag een debat plaats met de titel Linking Latin America: the Netherlands and the EU in a shifting context. Een unieke gebeurtenis in minstens twee opzichten: een publieksdebat over Latijns Amerika, dat zien we niet vaak meer, zeker niet in het politieke hart van het land en in aanwezigheid van Kamerleden; weliswaar maar twee, maar toch. En uniek omdat het een fysieke bijeenkomst was, met goed gevulde zaal en borrel na afloop. Dat hadden veel aanwezigen sinds het begin van de coronacrisis niet meer meegemaakt. Er kwamen ongeveer 125 mensen op het debat af, vooral mensen die professioneel bij Latijns Amerika betrokken zijn.
Het debat, georganiseerd door vakbond CNV samen met zeven andere organisaties (NIMD, PAX, Free Press Unlimited, Both ENDS, Impunity Watch, CEDLA en het Nicaragua Platform), beoogde Latijns Amerika terug op de agenda te krijgen van Nederland en de EU. Als handelspartner is Latijns Amerika belangrijk voor de EU, maar het continent krijgt in de politieke en diplomatieke agenda’s nauwelijks meer aandacht. De aanname van Europese bedrijven en overheden lijkt te zijn dat na het einde van de oorlogen en dictaturen, na de democratiseringsprocessen – vaak langdurig vanuit Europa ondersteund – er nu een tijd is aangebroken waarin het continent een gelijkwaardige handelspartner is. Het overheersende beeld is dat het wel goed komt met Latijns Amerika: landen lossen daar nu hun eigen problemen op. Of dat echt zo is en wat er daadwerkelijk gebeurt in Latijns Amerika, lijkt Europa niet echt meer te interesseren.
Dit beeld, dat het de goede kant op zou gaan, staat steeds verder van de realiteit. In hoog tempo vinden in Latijns Amerika ontwikkelingen plaats, waar Europa zich zorgen over zou moeten maken en waarbij meer Europese aanwezigheid wenselijk is. De Europese rol zou groter moeten zijn dan alleen de handelsrelatie, zo werd duidelijk in dit debat. Twee ontwikkelingen die deel zijn van “de shifting context” uit de titel van het debat stonden centraal: de groeiende invloed van China en de uitholling van de rechtsstaat in een flink aantal landen.
Derde landen
Latijns Amerika valt van oudsher binnen de ‘invloedssfeer’ van de Verenigde Staten, maar sinds een jaar of 15 is China flink in opkomst. Chinese investeringen zijn enorm gegroeid en daarmee de Chinese invloed. Dit betoogde Barbara Hogenboom van het CEDLA, Latijns Amerika instituut van de Universiteit van Amsterdam, geïllustreerd met veel statistieken. Zoals we ook elders in de wereld zien, richten Chinese investeringen zich in eerste instantie vooral op infrastructuur, energie en mijnbouw; het Belt and Road Initiative. Hierbij ontstaan vaak spanningen, meer nog dan dit soort megaprojecten doorgaans toch al opleveren. De Chinese normen qua arbeidsrechten, omgang met lokale gemeenschappen en het milieu zijn duidelijk lager. Cultuur- en taalverschillen doen er vaak nog een schepje bovenop.
Een interessant detail hierbij is dat Chinese investeringen niet terug te zien zijn in officiële statistieken. Deze investeringen blijven onzichtbaar omdat ze via ‘derde landen’ lopen. Bij die ‘derde landen’ staan Nederland en Luxemburg bovenaan.
Ook de handelsstromen zijn aanzienlijk veranderd. De VS moest zijn plaats als belangrijkste handelspartner al in veel landen afstaan. De meeste Latijns Amerikaanse landen hebben inmiddels een vrijhandelsverdrag met China en voor de grotere landen als Brazilië, Peru en Chili is China inmiddels de belangrijkste exportbestemming. Die export bestaat voor 90% uit ruwe grondstoffen.
Didi
Het blijft niet bij handel en investeringen alleen: China is ook de grootste verschaffer van staatsleningen geworden en vormt zo een alternatief voor de Wereldbank.
Kopermijn Las Bambas
Naast de traditionele investeringen bouwt China ook aan wat de “digitale zijderoute” wordt genoemd: Chinese technologiebedrijven leveren telecomvoorzieningen, cloud-diensten, elektronica voor veiligheid en bewaking, en er zijn alternatieven voor Amerikaanse platformdiensten geïntroduceerd, zoals Didi, het Chinese alternatief voor Uber. Chinese technologiebedrijven zijn daarbij wettelijke verplicht om “strategische informatie” met de Chinese staat te delen. Data uit de cloud of van bewakingscamera’s gaan zo rechtstreeks naar de Chinese overheid.
Een laatste loot aan de boom van Chinese invloed is ontstaan door de coronacrisis, China is de belangrijkste leverancier van vaccins in het continent en er is samenwerking op andere terreinen van gezondheidszorg.
Koude Oorlog
Vanuit Latijns Amerikaans perspectief brengt de Chinese aanwezigheid iets positiefs: het doorbreekt de eenzijdige afhankelijkheid van de VS. Er valt nu iets te kiezen. Maar het hoeft geen betoog dat Latijns Amerika zich met al deze Chinese aanwezigheid kwetsbaar maakt voor afhankelijkheid en inmenging van China.
De VS heeft intussen lang stil gezeten maar is wakker geworden en wil met een tegenoffensief de invloed in de regio weer terugwinnen. Er is sprake van polarisatie en toenemende competitie tussen China en de VS. Het is nog niet zo ver, maar Hogenboom waarschuwt dat het continent het speelveld kan worden van een nieuwe koude oorlog. De EU zou, als derde kracht, een positieve rol kunnen spelen in het neutraliseren van die polarisatie, zo betoogde Hogenboom. Spanje, van oudsher het land dat het meest betrokken is bij Latijns Amerika, zag dit als eerste in en heeft bij de EU aangedrongen op snelheid met de handelsakkoorden die maar niet van de grond komen.
Afbraak van de rechtsstaat
Carlos Dada van het Salvadoraanse nieuwsmedium El Faro is de tweede spreker. Het werk van de kritische onderzoeksjournalisten van El Faro staat zwaar onder druk door bedreigingen, verdachtmakingen en rechtszaken. Dada voelt zich nauw verwant met de Filipijnse journaliste en Maria Ressa die onlangs de Nobelprijs won.
Als journalist ervaart Dada niet alleen zelf de aanvallen op de persvrijheid in Latijns Amerika, maar hij benadrukt ook dat fundamentele vrijheden onderling nauw samenhangen en dat aantasting van een van die vrijheden ertoe leidt dat de andere vrijheden spoedig zullen sneuvelen: een aanval op journalisten is een aanval op de democratie en: “het lijkt erop dat degenen die vrijheden willen afbreken, deze samenhang beter begrijpen dan degenen die ze willen beschermen”.
Dada schetst hoe de fragiele democratisering in een aantal landen weer helemaal is teruggedraaid. Hij noemt enkele Midden-Amerikaanse landen met autocratische en corrupte leiders waarover al langer grote zorgen zijn, zoals Guatemala, Honduras en Nicaragua. In zijn eigen land, El Salvador, breekt de hippe maar autoritaire millennial president Bukele pijlsnel de instituties van de rechtsstaat af, terwijl repressie, tegen bijvoorbeeld de vrije pers, wordt opgevoerd. Soortgelijke ontwikkelingen zijn er ook in andere landen, vaak in samenhang met de opkomst van populistische leiders, zoals president Bolsonaro in Brazilië. Andere landen komen in het betoog van Dada minder aan bod, maar ook Mexico en Venezuela zouden in dit rijtje zeker niet mogen ontbreken.
Dada ziet de EU in de eerste plaats als waardengemeenschap en zou graag zien dat zij haar rol als verdediger van fundamentele vrijheden weer oppakt. Voor hem zou het niet alleen om handel mogen gaan.
Reactie Kamerleden
De organisatoren van het debat hadden met enige moeite twee Kamerleden bereid gevonden om aanwezig te zijn: Ruben Brekelmans (VVD) en Jorien Wuite (D66). Wat vonden zij dat Nederland en Europa moeten doen naar aanleiding van de door de sprekers geschetste tendensen?
Brekelmans zag om geopolitieke redenen noodzaak om de relaties met Latijns Amerika te intensiveren. Hij bleek daarbij alleen op handel te doelen en verwoordde een VVD stokpaardje: Europa zou concessies moeten doen aan haar standaarden zodat we de concurrentie met China aankunnen. Beter met iets lagere standaarden aanwezig blijven in Latijns Amerika, dan met hoge standaarden weggeconcurreerd worden, zo stelde hij. De sprekers waren het niet met Brekelmans eens en vreesden een race to the bottom als Europa haar standaarden verlaagt.
Wuite benadrukte dat Latijns Amerika voor het Koninkrijk der Nederlanden heel belangrijk is: het ligt ten slotte vlakbij! Haar inbreng werd gekleurd door het feit dat ze Caribische wortels heeft, en Koninkrijksrelaties – en niet Buitenlandse Zaken – in haar portefeuille heeft. Haar perspectief was geheel vanuit de Cariben en daar zag ze kansen voor het bieden van safe havens voor bedreigde journalisten, of samenwerking zoals bijvoorbeeld de training van journalisten. Dit kwam nogal geïmproviseerd over en was waarschijnlijk een ander verhaal dan we van een D66-buitenlandwoordvoerder zouden hebben gehoord.
Het debat besloot met een indringend pleidooi van Dada, de enige Latino op het podium, voor meer dialoog en vóór Europeanen die hun waarden blijven verdedigen, ook in Latijns Amerika.
Het debat terugzien kan hier
