Bolivia’s paranoten: supergezond maar bewerkelijk
Elk land is wel ergens goed in of produceert of exporteert ergens het meeste van. Zo is Nederland bijna altijd wereldkampioen korfbal en consumeert men in Argentinië meer rundvlees per persoon dan elders. Bolivia heeft een ander wereldrecord: het is de grootste producent en exporteur van paranoten.
Bertholletia excelsa, de paranotenboom
Pará is een deelstaat in het noorden van Brazilië, aan de monding van de Amazone-rivier. Wellicht werden van hier uit paranoten bekend in Europa, want ook in het Engels en Spaans heten deze lekkernijen respectievelijk ‘Brazil nuts’ en ‘Nueces del Brasíl’. De grootste exporteur van paranoten is echter niet Brazilië maar, verrassend genoeg, Bolivia.
De paranoot komt van een boom genaamd Bertholletia excelsa. Deze komt van nature voor in het hele Amazonegebied op plaatsen die niet overstromen en waar de gemiddelde jaartemperatuur rond de 28 graden Celsius is. Het is een van de grootste bomen uit het regenwoud met een hoogte tot vijftig meter, een spanwijdte van 25 tot 35 meter en een stam van een tot twee meter dik. Ze kunnen meer dan vijfhonderd jaar oud worden.
‘Alternatief’ voedsel en ‘verantwoorde’ cosmetica
Vijf procent van het Amazoneregenwoud ligt in Bolivia, terwijl het grootste deel van het land tot het stroomgebied van deze rivier behoort. Het is dus niet onlogisch dat de paranoot het hier goed doet. De vrucht van de boom is houtachtig, rond met een diameter van tien tot vijftien centimeter en weegt zo’n twee kilo. In deze vrucht bevinden zich tien tot 25 paranoten, deze kleinere noten zijn de paranoten zoals wij die kennen. De boom wordt nauwelijks geteeld. Vrijwel de gehele productie komt van in het wild verzamelde noten uit Brazilië, Peru en vooral Bolivia. De oogst is dus afhankelijk van in ongerept oerwoud verzamelde vruchten. Dit levert inkomsten op voor kleinschalige verzamelaars als de lokale, vooral inheemse, bevolking. Omdat er voor dit bosproduct geen bomen omgehakt hoeven te worden, wordt de noot als ‘ecologisch verantwoord’ gezien.
Toch zijn hier wel een paar kanttekeningen bij te plaatsen. Het consumptieklaar maken van de noot is erg arbeidsintensief en dus duur. Verder is de paranoot, net als andere noten, gevoelig voor een schimmelsoort die de kankerverwekkende stof aflatoxine afscheidt. Met name het drogen van de noten dient zorgvuldig te gebeuren. Daarnaast bevat de noot ook grote hoeveelheden seleen. Honderd gram paranoten bevat al dertig keer de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid van deze minerale stof en overconsumptie kan leiden tot onder meer huidproblemen en het uitvallen van tanden. Het is dus zaak niet te veel paranoten te eten.
Hierdoor, en door de prijs, worden stukjes paranoot vooral toegevoegd aan gezonde voeding als studentenhaver en muesli. De noot zit namelijk boordevol gezonde vetten (65 procent), eiwit en koolhydraten. Ze is daarnaast een goede bron van vitamine E en bevat onder meer calcium en ijzer. Behalve in ‘alternatief’ voedsel, wordt de paranoot ook verwerkt in ‘verantwoorde’ cosmetica zoals de Brazil Nut Nourishing Body Scrub.
Machete
Het belangrijkste groeigebied van de paranoot in Bolivia ligt in de Amazone-departementen Beni en Pando. In het natuurreservaat Manuripi in Pando vertelt directeur Juan Carlos Gómez via YouTube dat de verkoop van de noot de kern is van alle economische activiteiten in en om het reservaat – en dus ook van het behoud daarvan. De paranoot is een arbeidsintensief product omdat de vruchten in het woud gezocht moeten worden, met een machete (kapmes) opengehakt en te voet naar de verzamelpunten gebracht. Van daaruit gaan de noten per boot of vrachtwagen naar de verwerkingsbedrijven, meestal in de buurt van Riberalta, Beni. Daar worden de paranoten een voor een met de hand gepeld, geschild en schoongemaakt voordat ze gedroogd en verwerkt kunnen worden.
Het is echter niet zo dat de bewoners van het Manuripi-reservaat en elders gewoon net zo lang door het bos dwalen totdat ze een Bertholletia excelsa tegenkomen. Vrijwel alle bomen zijn bekend en genummerd, “ze hebben een naam en een adres”, aldus Alfonso Almares Oliver, een van de verzamelaars. Het oprapen van een noot onder een Bertholletia is overigens niet zonder gevaar want als een noot van dertig meter hoogte op iemands hoofd valt, kan dat de dood tot gevolg hebben.
Daar waar men vroeger gewoon zo veel mogelijk noten verzamelde en verkocht, werken de tien gemeenschappen in en rondom het park sinds een aantal jaren samen met verschillende instanties waaronder het Wereld Natuur Fonds (WWF). Daardoor staat het welzijn van de bomen nu voor hen op de eerste plaats, om hun inkomsten ook op de langere termijn te verzekeren. Zodoende wordt er nu ook beter gecontroleerd op de eerder genoemde schimmel. Meer dan drieduizend families leefden in 2012 al van de verkoop aan EBA, het overheidsbedrijf specifiek opgezet om afzetmarkten voor voedingsproducten te zoeken.
Paranotenkoekjes
Met steun van WWF, EBA en anderen krijgen de noten indien mogelijk een ecologisch, biologisch of ander keurmerk, waar op de wereldmarkt een hogere prijs voor betaald wordt en ook de verzamelaars dus meer aan zouden kunnen verdienen. Met name vanuit Europa is er veel vraag naar biologische paranoten. EBA heeft inmiddels een kantoor en opslagruimte in Hamburg geopend om vandaar uit de markt sneller te kunnen bedienen dan vanuit het toch afgelegen Bolivia.
EBA is er volgens haar eigen website niet alleen trots op dat Bolivia ruim zeventig procent van de wereldwijde paranotenexport voor haar rekening neemt, ook stelt ze dezelfde kwaliteitseisen aan de producten bedoeld voor de export als voor binnenlandse consumptie. Ze produceert onder meer paranotenkoekjes, -chocolaatjes en ontbijtproducten. Dat zo’n zeventig procent van de oogst geëxporteerd wordt heeft ook te maken met het feit dat Bolivianen zelf tot voor kort de noot nauwelijks aten. EBA en anderen doen hun best dat te veranderen, want het is een relatief goedkope en ecologische bron van gezonde voedingsstoffen. Natuurlijk zitten er beperkingen aan de binnenlandse vraag, want die is niet zo kapitaalkrachtig als die uit Europa en het aantal geoogste noten is om de eerder genoemde redenen, moeilijk structureel te verhogen.
Omdat EBA een overheidsbedrijf is, krijgen de armen in het land voorrang bij de distributie van lokaal geproduceerde paranoten. Dit gebeurt via sociale programma’s gericht bijvoorbeeld op zwangere vrouwen en mensen die door armoede te weinig te eten hebben. Zo ontvingen 224.000 moeders in 2016 paranoten als onderdeel van overheidssteun. Deze overheidssteun kan natuurlijk niet gegeven worden via een nuez del brasíl (Brazilië-noot) en daarom noemt EBA hem nuez amazónica, ‘Amazone-noot’.
Kinderarbeid
Toch is lang niet alles wat met de paranoot te maken heeft even rooskleurig. Het Nederlandse SOMO (Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen) bracht in februari dit jaar, samen met het Belgische FOS en het Boliviaanse CIPCA, een behoorlijk kritisch rapport getiteld Brazil Nuts uit over de arbeidsomstandigheden in de Boliviaanse paranotenindustrie. Volgens het rapport wordt de sector gekenmerkt door kinderarbeid, uitbuiting en hoge schulden van de werknemers bij de bedrijven. En hoewel de inkomsten in de sector als geheel de afgelopen jaren flink gestegen zijn, zijn de salarissen van de verzamelaars gelijk gebleven.
Voor een deel zijn de winsten in de sector zo hoog omdat, zoals aangegeven, de paranoot een luxeproduct is. Zo’n 27.500 ton wordt per jaar verhandeld (ter vergelijking: cashewnoten 707.000 ton) en veel daarvan wordt verwerkt in luxe notenmix, mueslirepen of ontbijtgranen met een hoge winstmarge.
Hoewel het onderzoek geen melding maakt van EBA, beschrijft het een situatie waarbij in de hele sector niet minder dan 64 procent van de verzamelaars minderjarige kinderen meenemen om te helpen bij de oogst. En dan nog verdienen ze niet genoeg om van rond te komen, mede doordat ze vanwege hun geïsoleerde gemeenschappen afhankelijk zijn van winkels van hun werkgevers voor hun basisbehoeften. Dat leidt op haar beurt vaak weer tot hoge schulden en regelmatig tot bedreigingen, seksueel- en ander geweld.
Gepelde paranoten
Gemengde noten
Bovendien komt al jarenlang slechts tien procent van de uiteindelijke consumentenprijs bij de verzamelaars in het bos terecht terwijl volgens Brazil Nuts 57 procent van die prijs niet terugvloeit naar Bolivia en anderen in de keten flink meer zijn gaan verdienen. Toch is het volgens de opstellers van het rapport mogelijk om van deze relatief kleine sector (22.000 werknemers, waarvan 14.000 verzamelaars) een oprecht duurzame en eerlijke keten te maken. En daar kan een belangrijke voorbeeldwerking van uit gaan, want paranoten zijn na soja Bolivia’s belangrijkste landbouwexportproduct. In Pando en Beni is de paranotensector zelfs de belangrijkste economische activiteit.
Kortom, het gezonde en verantwoorde imago van paranoten is deels terecht, maar de sector als geheel is dat nog niet. Ondanks het natuurbehoud en verbeteringen over de afgelopen jaren kan de situatie rond de Boliviaanse paranoot nog het beste beschreven worden, met excuses voor de flauwe woordspeling, als een zak gemengde noten.
Deze bijdrage is onderdeel van de Bolivia special (april/mei 2021)
